Definicja pojęcia:

ciąża

Ciąża – stan fizjologiczny charakterystyczny dla kobiet oraz samic innych ssaków łożyskowych i torbaczy, obejmujący okres rozwoju struktur tkankowych i narządowych zarodka i płodu od chwili zapłodnienia komórki jajowej i implantacji (zagnieżdżenia) zarodka w błonie śluzowej macicy do momentu porodu, czyli wydalenia płodu i tzw. popłodu (łożyska i błon płodowych) z organizmu matki.
  1. Długość trwania ciąży u ssaków
  2. Objawy ciąży u człowieka
  3. Przebieg ciąży u człowieka
  4. Powikłania ciąży

Długość trwania ciąży u ssaków wykazuje duże zróżnicowanie i wiąże się ściśle ze sposobem rozrodu i rozwoju zarodka oraz wielkością danego gatunku. Ciąża u samic torbaczy trwa od kilkunastu do kilkudziesięciu dni – młode przychodzą na świat we wczesnej fazie rozwoju embrionalnego, zaś ich dalszy rozwój odbywa się w fałdzie skórnym na brzuchu samicy (tzw. torbie). Długość ciąży u ssaków łożyskowych, których wszystkie etapy rozwoju embrionalnego przebiegają w macicy, zależy głównie od rozmiarów ciała i wynosi od ok. 16 dni u chomika syryjskiego (Mesocricetus auratus) do ok. 22 miesięcy u słonia afrykańskiego (Loxodonta africana). Prawidłowa ciąża u człowieka trwa przeważnie ok. 280 dni (40 tygodni) i podzielona jest na trzy okresy podobnej długości (tzw. trymestry). W przebiegu ciąży może występować szereg nieprawidłowości i dolegliwości o różnej etiologii (tzw. powikłania ciąży), do których zaliczają się m.in. ciąża pozamaciczna (ciąża ektopowa), zaśniad groniasty, łożysko przodujące, poronienie, poród przedwczesny, zatrucie ciążowe (gestoza), cukrzyca ciążowa, tyreotoksykoza ciążowa, niepowściągliwe wymioty ciężarnych i kardiomiopatia połogowa. 

Długość trwania ciąży u ssaków

Ciąża jest stanem fizjologicznym charakterystycznym dla kobiet oraz samic innych gatunków ssaków łożyskowych i torbaczy obejmującym okres rozwoju embrionalnego (embriogenezy) jednego lub większej ilości zarodków (zwanych w kolejnych stadiach rozwojowych płodami) od chwili zapłodnienia komórki jajowej i implantacji (zagnieżdżenia się) zarodka (zarodków) w błonie śluzowej macicy do momentu porodu, czyli wydalenia płodu (płodów) oraz popłodu (łożyska i błon płodowych) z organizmu matki. Długość trwania okresu ciąży ssaków wykazuje duże zróżnicowanie w zależności od sposobu rozrodu i rozwoju zarodkowego oraz wielkości gatunku. Ciąża torbaczy jest okresem krótkotrwałym, trwającym od 12 dni u przedstawicieli rodziny jamrajowatych (Peramelidae) do ok. 30-36 dni u kangura olbrzymiego (Macropus giganteus). Młode torbacze przychodzą na świat we wczesnej fazie rozwoju embrionalnego; ich dalszy rozwój odbywa się wewnątrz fałdu skórnego na brzuchu samicy (torbie lęgowej). Długość okresu ciąży u ssaków łożyskowych, których wszystkie etapy rozwoju embrionalnego przebiegają w macicy, zależy głównie od rozmiarów ciała poszczególnych gatunków i wynosi od ok. 16 dni u chomika syryjskiego (Mesocricetus auratus) do ok. 640-660 dni (22 miesięcy) u słonia afrykańskiego (Loxodonta africana). Prawidłowa ciąża u kobiety trwa przeważnie ok. 280 dni (40 tygodni) od ostatniego krwawienia miesiączkowego (menstruacji), czyli ok. 266 dni (38 tygodni) od momentu zapłodnienia komórki jajowej. Podzielona jest na trzy okresy podobnej długości (trymestry) – trymestr I (trwający od pierwszego dnia ostatniego cyklu menstruacyjnego do 13 tygodnia ciąży), trymestr II (trwający od 14 do 26 tygodnia ciąży) oraz trymestr III (trwający od 27 do 40 tygodnia ciąży, zakończony porodem).
Ciąża jest stanem fizjologicznym obejmującym okres rozwoju embrionalnego ssaków (w tym człowieka) w łonie matki. Źródło: shutterstock

Objawy ciąży u człowieka

Pierwsze objawy świadczące o obecności zarodka rozwijającego się w błonie śluzowej macicy pojawiają się na początku pierwszego trymestru ciąży, przeważnie po upływie kilkunastu dni od zapłodnienia komórki jajowej. Objawy umożliwiające wczesne rozpoznanie ciąży, będące wynikiem zmian hormonalnych zachodzących w organizmie ciężarnej kobiety, obejmują objawy domyślne (subiektywne) oraz objawy prawdopodobne (obiektywne).

Objawy domyślne ciąży obejmują:
  • poranne nudności i wymioty,
  • omdlenia i zawroty głowy,
  • zmianę preferencji żywieniowych (zachcianki i awersje pokarmowe),
  • częste oddawanie moczu (spowodowane uciskiem powiększającej się macicy na pęcherz moczowy),
  • zaparcia i zgagę (wynikające z podwyższonego stężenia progesteronu zwalniającego perystaltykę jelit i rozluźniającego mięśnie gładkie przełyku),
  • utrzymującą się podwyższoną temperaturę ciała,
  • bóle głowy i pleców,
  • chwiejność emocjonalną i zmiany samopoczucia.

Do objawów prawdopodobnych ciąży należy:
  • ustanie cyklu menstruacyjnego (brak krwawienia miesiączkowego),
  • powiększenie obwodu brzucha,
  • powiększenie piersi i wydzielanie siary,
  • przyrost masy ciała,
  • pojawienie się czerwonych rozstępów na brzuchu,
  • zaciemnienie linii środkowej brzucha,
  • przebarwienie brodawek sutkowych,
  • zasinienie warg sromowych, pochwy i szyjki macicy (objaw Chadwicka),
  • rozpulchnienie cieśni macicy (objaw Hegara),
  • uwypuklenie jednego rogu macicy spowodowane zagnieżdżeniem zarodka w błonie śluzowej (objaw Piskáčka),
  • wyczuwalne ruchy płodu w macicy,
  • pozytywny wynik testu ciążowego (oznaczenie gonadotropiny kosmówkowej – hormonu wydzielanego przez zarodek zagnieżdżony w błonie śluzowej macicy).

Definitywne rozpoznanie ciąży możliwe jest dzięki stwierdzeniu tzw. pewnych objawów ciąży, do których zalicza się wysłuchanie czynności serca płodu, palpacyjne wyczucie części ciała bądź ruchów płodu w macicy, graficzny zapis tonów (fonokardiografia płodowa) bądź prądów czynnościowych serca (elektrokardiografia płodowa) oraz wizualizację pęcherzyka ciążowego w jamie macicy (ultrasonografia).
Zdjęcie ultrasonograficzne płodu rozwijającego się w jamie macicy. Źródło: shutterstock

Przebieg ciąży u człowieka

Ciąża człowieka (i pozostałych ssaków łożyskowych) obejmuje okres rozwoju embrionalnego (embriogenezy) zarodka i płodu z zapłodnionej komórki jajowej przebiegający w macicy do momentu porodu. Rozwój embrionalny człowieka złożony jest z trzech okresów – okresu jaja płodowego trwającego od momentu powstania zygoty do ok. 3 tygodnia ciąży, obejmującego liczne podziały mitotyczne zygoty do stadium moruli (bruzdkowanie), jej implantację w jamie macicy w stadium blastocysty oraz wytworzenie i rozwój listków zarodkowych – ektodermy, endodermy i mezodermy (gastrulację); okresu zarodkowego trwającego od 4 do 8 tygodnia ciąży, obejmującego kształtowanie się pierwotnych narządów osiowych (neurulację) i okresu płodowego trwającego od 9 do 40 tygodnia ciąży, obejmującego kształtowania się narządów ostatecznych (organogenezę).

Pierwszy trymestr ciąży, trwający od pierwszego dnia ostatniego cyklu menstruacyjnego do 13 tygodnia ciąży, stanowi najważniejszy okres organogenezy. Proces ten rozpoczyna się od połączenia się komórki jajowej z plemnikiem w jajowodzie. Powstała w ten sposób zygota rozpoczyna cykl podziałów mitotycznych (bruzdkowanie) wraz z wędrówką wzdłuż jajowodu w kierunku macicy. Dzieląca się zygota dociera do macicy w stadium moruli i przez 2-4 dni przebywa w jamie macicy odżywiając się wydzieliną błony śluzowej macicy (tzw. mleczkiem macicznym). Morula przekształca się w tym okresie w blastocystę, która po upływie tygodnia od zapłodnienia zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy. Struktura ta różnicuje się następnie na wewnętrzny embrioblast (węzeł zarodkowy) dający początek trzem listkom zarodkowym, z których rozwiną się wszystkie komórki, tkanki i narządy organizmu; i zewnętrzny trofoblast (kosmówkę), która wraz z błoną śluzową macicy tworzy łożysko – odpowiedzialne za ochronę mechaniczną, dostarczanie substancji odżywczych, wymianę gazową, usuwanie produktów przemiany materii zarodka i produkcję hormonów podtrzymujących ciążę (progesteronu). Powstają pierwotne narządy osiowe, m.in. struna grzbietowa (zastępowana przez kręgosłup) oraz cewka nerwowa (przekształcające się w mózg i rdzeń kręgowy); rozwijają się narządy ostateczne (m.in. serce, mózgowie, rdzeń kręgowy, płuca, narządy układu pokarmowego, mięśnie, kończyny). Z początkiem trzeciego miesiąca ciąży rozpoczyna się okres płodowy; zarodek określany jest odtąd mianem płodu. Pod koniec pierwszego trymestru płód osiąga ok. 50 mm długości i ciężar ok. 14 g; wykazuje proste odruchy i zdolność poruszania się.

Drugi trymestr ciąży, trwający od 14 do 26 tygodnia ciąży, jest okresem znacznego przyrostu długości i ciężaru ciała oraz intensywnego rozwoju układu nerwowego. Płód wykazuje coraz większą aktywność; silne ruchy płodu w macicy (tzw. kopanie) są odczuwane przez matkę oraz widoczne przez powłoki brzuszne. Wzrasta częstotliwość pracy serca (110-150 uderzeń na minutę); tętno płodu może być słyszane za pomocą stetoskopu. Drogi oddechowe płodu zbudowane są z krtani, tchawicy, oskrzeli i oskrzelików; rozwijają się pierwsze pęcherzyki płucne. Na głowie, łukach brwiowych i powiekach płodu zaczynają rosnąć włosy, na palcach pojawiają się linie papilarne i paznokcie. Pod koniec drugiego trymestru ciąży płód osiąga 30 cm długości i ciężar 50-70 g. Trzeci trymestr ciąży, trwający od 27 do 40 tygodnia ciąży, jest okresem przystosowania się płodu do życia poza organizmem matki (życia pozamacicznego). Następuje ostateczny rozwój tkanek i narządów, rozwijają się półkule mózgowe, pojawiają się zwoje nerwowe. Aktywność ruchowa płodu zmniejsza się ze względu na coraz bardziej ograniczoną przestrzeń w jamie macicy. Dobrze wykształcone są odruchy (np. odruch ssania, odruch chwytania). Większość ciała płodu pokryta jest meszkiem płodowym (lanugo), który zrzucany jest przeważnie przed porodem. Pod koniec trzeciego trymestru ciąży płód osiąga ok. 50 cm długości i ciężar 3-4 kg. Fizjologicznym zakończeniem ciąży jest poród, polegający na wydaleniu płodu i popłodu (łożyska i błon płodowych) z organizmu matki przez pochwę pod wpływem serii silnych i rytmicznych skurczów macicy (tzw. skurczów porodowych).
Rozwój embrionalny człowieka. Źródło: shutterstock

Powikłania ciąży

Powikłania ciąży, czyli wszelkie nieprawidłowości i dolegliwości występujące w przebiegu ciąży, spowodowane są głównie przez czynniki genetyczne, zmiany w budowie struktur organizmu (wynikające z wad wrodzonych bądź przebytych chorób i zakażeń), zakłócenie prawidłowego przebiegu embriogenezy, zaburzenia metabolizmu i gospodarki hormonalnej organizmu oraz funkcjonowania układu odpornościowego bądź ekspozycję na różne czynniki środowiskowe (np. spożywanie alkoholu w ciąży). Powikłania ciąży wywierają niekorzystny wpływ zarówno na płód rozwijający się w macicy oraz organizm ciężarnej kobiety; np. ciąża pozamaciczna nie jest możliwa do utrzymania i może doprowadzić do pęknięcia jajowodu, czego skutkiem jest obfity krwotok wewnętrzny bezpośrednio zagrażający życiu kobiety.

Najważniejsze powikłania ciąży obejmują ciążę pozamaciczną (rozwijającą się w jajowodzie, jajniku, szyjce macicy bądź we wnętrzu jamy brzusznej); zaśniad groniasty (nieprawidłowy rozrost kosmówki łożyska zaburzający prawidłową czynność macicy, powstający w wyniku zapłodnienia nieprawidłowej komórki jajowej); łożysko przodujące (rozwój łożyska w dolnym odcinku macicy, objawiający się krwawieniem z dróg rodnych); poronienie (wydalenie płodu z macicy przed 22 tygodniem ciąży); poród przedwczesny (poród między 25 i 37 tygodniem ciąży); zatrucie ciążowe (gestoza) (zaburzenie czynności układu odpornościowego kobiety, objawiające się głównie nadciśnieniem tętniczym, białkomoczem i obrzękami, w cięższych przypadkach prowadzące do stanów drgawkowych, tzw. rzucawki porodowej) oraz cukrzyca ciążowa (zaburzenia metabolizmu glukozy mogące prowadzić do wad rozwojowych płodu).
Ciąża pozamaciczna (ektopowa). Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. Aleksander Michajlik, Ramotowski Witold, ; “Anatomia i fizjologia człowieka”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2013.;
  2. Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020. ;
  3. Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia ”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996. ;
  4. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. II”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.;
  5. Valerie C. Scanlon, Tina Sanders; “Essentials of Anatomy and Physiology”; F.A. Davis Company 2006. ;
  6. Lauralee Sherwood; “Human Physiology: From Cells to Systems,”; Cengage Learning, Belmont 2015. ;
  7. Czesław Błaszak (red. nauk.); “Zoologia, T. 3, cz. 3. Ssaki”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 4.9
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź