Strzępiak bzowy (Inocybe sambucina)

Wstęp
Strzępiak bzowy jest trującym, obrzydliwym w smaku grzybem, zaliczanym do rodziny strzępiakowatych Inocybaceae. Jeszcze 20 lat temu nie wyróżniano tego gatunku, dlatego w monografii i kluczu do oznaczania polskich strzępiaków umieszczono go w randze odmiany (varietas) znacznie pospolitszego strzępiaka ziemistego (ziemistoblaszkowego) Inocybe geophylla.
Sezon
Owocniki strzępiaka bzowego tworzą się od września po listopad.
Występowanie
Strzępiak bzowy podawany był z całej półkuli północnej (Europa, Ameryka Północna) oraz strefy umiarkowanej półkuli południowej (Nowa Zelandia). W Polsce pozostaje gatunkiem niezmiernie rzadkim, znanym jedynie z kilku stanowisk.
Preferuje podłoża przepuszczalne, jałowe, piaszczyste, o kwaśnym odczynie. Zapewne wchodzi w związki mikoryzowe z bukiem, dębem, świerkiem oraz sosną. Niedawno okazało się, że także z mącznicą lekarską. Zasiedla rozmaite typy lasów szpilkowych i liściastych.
Wygląd
Owocniki strzępiaka bzowego osiągają 20-35 mm wysokości, a 10-15 mm grubości trzonu, przy 15-40 (sporadycznie więcej, nawet do 80) mm średnicy kapelusza.
Kapelusz mięsisty, cieńszy na skrajach, u młodych owocników wypukły, u starszych płaski z brodawkowatym garbikiem. U najmłodszych egzemplarzy charakteryzuje się jasnymi barwami, w odcieniach kremowej bieli przechodzącej w ochrową żółć. W dotyku niemal zawsze jedwabiście włóknisty, niekiedy też łuskowaty, przy czym łuseczki dają się obserwować tylko na okazach podsuszonych. U dojrzalszych okazów staje się siwy. Zasnówka ledwo widoczna, prędko zanika.
Blaszki przyrośnięte do nóżki, szerokie, z międzyblaszkami (blaszeczkami), o zatokowych wcięciach. Podobnie jak wierzch kapelusza na młodych owocnikach są białawe, na średnich płowo ochrowe, a w najdojrzalszych brudno brunatne. Ostrza blaszek z wiekiem robią się coraz bardziej oszronione, karbowane bądź frędzlowate.
Nóżka pełna wewnątrz, cylindryczna, niekiedy zgrubiała na dole, w kolorze kremowo białawym. W dotyku jest mięsista, a jednocześnie lekko włóknista, zwykle też oszroniona bliżej kapelusza.
Miąższ strzępiaka bzowego charakteryzuje się białym kolorem i słabym zapachem męskiego nasienia. Jest dość sprężysty jak na grzyba z rodzaju Inocybe.
Wysyp zarodników strzępiaka bzowego w różnych odcieniach brązu. Spory odznaczają się migdałowym kształtem, niedługim kończykiem, brakiem pory rostkowej oraz gładką powierzchnią. Osiągają zwykle 5-6 na 8,5-11 μm. Na zarodnikach obecne są pękate, zbliżone kształtem do butelek metuloidy (grubościenne, płonne cystydy, mocno wystające ponad obłócznię, inkrustowane na górze). Metuloidy s. bzowego charakteryzują się pojedynczymi kryształkami węglanu wapnia na wierzchołkach i żółtawą barwą ścian. Mierzą najczęściej 45-30 × 10-20 µm.
W Polsce i krajach sąsiednich raczej nie zbiera się grzybów podobnych do strzępiaka bzowego i jego znacznie pospolitszego kuzyna: s. ziemistego. Są jednak państwa, gdzie grzybiarze chętnie pozyskują lakówkę ametystową Laccaria amethystina, lejkówkę szarawą Clitocybe nemoralis i gąskę ziemistoblaszkową Tricholoma terreum, które bywają nieco podobne do tego strzępiaka.
Właściwości
Strzępiak bzowy jest trujący jak wszyscy przedstawiciele rodzaju. Zawiera muskarynę – toksynę znaną też z muchomorów. Zatrucia strzępiakami są niebezpieczne dla zdrowia i życia, a jednocześnie bardzo nieprzyjemne. Spożycie już niewielkiej ilości tych grzybów powoduje wymioty, boleści żołądka i jelit, omamy wzrokowe jak również mocne poty. Stymulowanie wymiotów bądź płukanie żołądka nie zawsze pomaga z uwagi na prędkość wnikania muskaryny do krwiobiegu i porażania innych układów, zwłaszcza nerwowego. Przy większych dawkach może dojść do zgonu wskutek ustania krążenia. Specyficzną odtrutką jest atropina. Na szczęście w Europie Wschodniej i Środkowej zdarzają się rzadko z uwagi na ohydny zapach, obrzydliwy smak i zwykle małe rozmiary owocników.
Zastosowanie
Strzępiak bzowy nie znajduje obecnie zastosowań gospodarczych, naukowych ani kulinarnych. Zasługuje na ochronę i dalsze badania naukowe jako gatunek rzadki, zapewne zagrożony wymarciem.