substancja
Substancja — Substancja – w naukach przyrodniczych, technicznych oraz medycznych, oznacza materię o niezerowej masie spoczynkowej, czyli pierwiastki chemiczne, związki chemiczne i ich mieszaniny.
Substancja chemiczna (substancja czysta, chemikalia (tylko liczba mnoga) – substancja jednorodna, o stałym, określonym składzie chemicznym, jakościowym i najczęściej także ilościowym. Do substancji chemicznych zalicza się też bertolidy, substancje niespełniające (pod względem ilościowym) kryterium stałości składu.
Do substancji chemicznych nie zalicza się mieszanin (jednorodnych i niejednorodnych). Nazywa się je preparatami chemicznymi lub substancjami złożonymi.
Substancja prosta – pierwiastek w stanie wolnym. Niektóre pierwiastki mogą występować w formie kilku substancji prostych, typowym przykładem jest węgiel, który występuje w formie diamentu, grafitu i fullerenu.
Substancja zapachowa – substancja lotna o silnym (tzn. łatwo wyczuwalnym dla ludzi), zwykle przyjemnym zapachu. Określenie to stosuje się zarówno do związków chemicznych, wywołujących wrażenie węchowe (wonnych substancji chemicznych), jak i do mieszanin wywołujących określoną reakcję węchu u człowieka.
Substancjami zapachowymi nazywa się:
- naturalne olejki eteryczne lub żywice zapachowe;
- naturalne wonne produkty pochodzenia zwierzęcego, np. ambra, piżmo, cybet, kastoreum;
- czyste związki chemiczne, wyodrębnione z produktów pochodzenia naturalnego, np. anizol, eugenol, jonon;
- związki zapachowe otrzymywane metodami syntezy organicznej, np. aldehyd benzoesowy, heliotropina, jasmon, kumaryna, wanilina.
Substancja endogenna (związek endogenny) – związek chemiczny wytwarzany przez organizm, który go potrzebuje.
Substancja egzogenna (związek egzogenny) – związek chemiczny, który nie może być syntetyzowany przez określony organizm, chociaż bierze udział w procesach biochemicznych przebiegających w nim.
Substancja czynna (w farmacji) substancja aktywna – związek chemiczny wchodzący w skład leku, która swoim działaniem wywołuje efekt terapeutyczny.
Substancja psychoaktywna, substancja psychotropowa – związek chemiczny oddziałujący na ośrodkowy układ nerwowy przez bezpośredni wpływ na funkcje mózgu, efektem tego oddziaływania są czasowe zmiany w postrzegania, nastroju, świadomości i zachowaniu.
Substancja biała (w anatomii) istota biała – tkanka, jeden z dwóch (obok substancji szarej) podstawowych składników ośrodkowego układu nerwowego. Są to dobrze unaczynione skupiska dendrytów i aksonów, których ciała znajdują się w substancji szarej. Substancja biała leży pod korą mózgu i tworzy różne szlaki łączące poszczególne obszary kory oraz obszary pozakorowe. Także ciało modzelowate (tzw. spoidło wielkie) jest jej częścią.
Odwrotne położenie istoty białej występuje w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym. Znajduje się dookoła centralnie położonej istoty szarej.
Substancja szara (w anatomii) istota szara – skupisko ciał komórek nerwowych, wspólnie z substancją białą buduje ośrodkowy układ nerwowy
W mózgowiu istota szara znajduje się na powierzchni mózgu i móżdżku i tworzy tzw. korę mózgu i korę móżdżku; występuje także w leżących w głębi mózgowia, otoczonych substancją białą skupiskach zwanych jądrami; są to m.in. jądra wzgórza, jądra podstawy, jądra pnia mózgu. Substancja szara w rdzeniu kręgowym jest położona wewnątrz substancji białej i w przekroju poprzecznym tworzy charakterystyczny kształt litery H.
Substancja – aspekt prawny
Substancja jest ważnym pojęciem używanym w aktach prawnych Unii Europejskiej dotyczącym bezpieczeństwa używania, oznakowania i klasyfikacji chemikaliów.
Substancja jest określona jako: „Pierwiastek chemiczny lub jego związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji.” w Rozporządzeniu CLP (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin) i w Rozporządzeniu REACH (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1907/2006 regulujące kwestie stosowania chemikaliów, poprzez ich rejestrację i ocenę oraz, w niektórych przypadkach, udzielanie zezwoleń i wprowadzanie ograniczeń obrotu. dotyczącym rejestracji chemikaliów).
Według tych aktów prawnych do substancji chemicznych nie zalicza się mieszanin (preparatów).
Substancje niebezpieczne według Prawa ochrony środowiska (ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. , Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 627, z późn. zm ) to jedna lub więcej substancji albo mieszanin substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska</a>; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii.
- Chemia ogólna – cząsteczki, materia, reakcje, Loretta Jones, Peter Atkins, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
- Podstawy chemii dla kandydatów na wyższe uczelnie, K.M. Pazdro, Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa 1991.
- Biologia, Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. (Rozporządzenie CLP)


