Położenie śledziony
Śledziona jest obwodowym narządem limfatycznym kręgowców funkcjonalnie związanym z układem krwionośnym. Śledziona człowieka położona jest wewnątrzotrzewnowo po lewej stronie jamy brzusznej, zajmując okolicę lewego podżebrza między IX i XI żebrem. W obrębie narządu wyróżnia się dwie powierzchnie – wypukłą powierzchnię przeponową przylegającą ściśle do przepony oraz wklęsłą powierzchnię trzewną przylegającą do innych narządów jamy brzusznej. Powierzchnia trzewna śledziony zróżnicowana jest więc na kilka powierzchni:
- powierzchnię żołądkową stykającą się z tylną ścianą żołądka,
- powierzchnię nerkową przylegającą do górnej części przedniej powierzchni lewej nerki (niekiedy stykającą się również z lewym gruczołem nadnerczowym),
- powierzchnię trzustkową obejmującą ogon trzustki,
- powierzchnię okrężniczą położoną w pobliżu lewego zagięcia okrężnicy.
Na powierzchni trzewnej śledziony występuje zagłębienie (tzw. wnęka śledziony), w którym mieszczą się rozgałęzienia tętnicy i żyły śledzionowej, odpowiedzialne za doprowadzanie oraz odprowadzanie krwi. Śledziona utrzymywana jest w miarę stałym położeniu dzięki obecności czterech więzadeł łącznotkankowych – więzadła żołądkowo-śledzionowego (rozciągającego się między żołądkiem i śledzioną), więzadła przeponowo-śledzionowego (biegnącego między przeponą i śledzioną), więzadła śledzionowo-nerkowego (łączącego śledzionę z lewą nerką) oraz więzadła przeponowo-okrężniczego (przebiegającego pomiędzy przeponą i okrężnicą).
Położenie śledziony w organizmie człowieka. Źródło: shutterstock
Budowa anatomiczna śledziony
Śledziona jest niewielkim narządem o delikatnej strukturze, którego wielkość, kształt i barwa wykazują znaczne zróżnicowanie i są cechami specyficzne gatunkowo. Śledziona człowieka przypomina kształtem ziarno kawy, posiada fioletowo-czerwoną barwę i osiąga masę 150 g. Śledziona innych ssaków, np. kota jest owalnym, ciemnoczerwonym organem, której masa stanowi ok. 0,2% masy ciała zwierzęcia; u psa średniej wielkości (10-20 kg) jest wydłużonym, intensywnie czerwonym narządem o masie wynoszącej 0,2-0,8% ciężaru ciała, u konia jest trójkątna, cechuje się niebiesko-czerwoną lub niebiesko-fioletową barwą i masą 0,5-1,5 kg.
Śledziona otoczona jest torebką łącznotkankową (włóknistą), której cienkie pasma wnikają do wnętrza narządu w postaci beleczek łącznotkankowych złożonych z włókien sprężystych (elastycznych) i mięśni gładkich. Dzięki obecności komórek mięśniowych śledziona może się kurczyć i rozkurczać, odprowadzając krew do krwiobiegu lub doprowadzając ją do wnętrza narządu. Centralną część śledziony stanowi miąższ utworzony z tkanki łącznej siateczkowej zbudowanej z włókien siateczkowych (retikulinowych) oraz gwiaździstych komórek siateczki (głównie makrofagów i prezentujących antygen komórek dendrytycznych).
Miąższ śledziony tworzą dwa obszary funkcjonalne:
- miazga biała – związana z układem limfatycznym; utworzona z grudek chłonnych (limfatycznych) stanowiących skupiska tkanki limfoidalnej (tkanki łącznej włóknistej oraz tkanki łącznej siateczkowej) otaczające naczynia krwionośne śledziony; miazga biała zróżnicowana jest na strefy grasiczozależne zawierające głównie limfocyty T oraz strefy grasiczoniezależne zawierające głównie limfocyty B;
- miazga czerwona – związana z układem krwionośnym; składająca się ze sznurów śledzionowych (tzw. sznurów Billrotha) utworzonych z tkanki łącznej siateczkowej zawierającej komórki siateczki (np. fibroblasty, makrofagi) otoczone przez elementy morfotyczne krwi (krwinki czerwone, krwinki białe, płytki krwi) oraz szerokich naczyń zatokowych (sinusoidów) wypełnionych krwią.
Śledziona zaopatrywana jest w krew za pośrednictwem tętnicy śledzionowej rozdzielającą się we wnęce śledziony na liczne rozgałęzienia (gałęzie śledzionowe) przebiegające w beleczkach łącznotkankowych. Krew odprowadzana jest z narządu poprzez żyłę śledzionową powstającą z połączenia mniejszych żył wychodzących z beleczek łącznotkankowych narządu. Śledziona, tak jak grasica, posiada wyłącznie naczynia limfatyczne odprowadzające limfę do krwiobiegu.
Budowa anatomiczna śledziony. Źródło: shutterstock
Funkcje śledziony
Śledziona jest obwodowym narządem krwio-limfatycznym funkcjonalnie związanym zarówno z układem limfatycznym (miazga biała miąższu śledziony) i układem krwionośnym (miazga czerwona miąższu śledziony). Dzięki swej specyficznej budowie anatomicznej śledziona pełni szereg istotnych funkcji w organizmie:
- filtrowanie krwi – śledziona oczyszcza krew, usuwając zużyte lub uszkodzone krwinki czerwone (erytrocyty) i płytki krwi (trombocyty) oraz krążące we krwi drobnoustroje chorobotwórcze (wirusy, bakterie); ich niszczenie odbywa się na drodze fagocytozy (endocytozy) przy udziale makrofagów obecnych w miazdze czerwonej śledziony;
- recykling produktów rozpadu erytrocytów – hem stanowiący grupę prostetyczną hemoglobiny ulega w śledzionie rozpadowi do jonów żelaza (Fe³⁺) oraz biliwerdyny; żelazo związane z ferrytyną transportowane jest do szpiku, gdzie wykorzystywane jest do produkcji nowych cząsteczek hemoglobiny; biliwerdyna redukowana jest do bilirubiny, która związana z albuminą transportowana jest wraz z krwią do wątroby;
- magazynowanie krwi – śledziona gromadzi krew w szerokich naczyniach zatokowych (sinusoidach) współtworzących miazgę czerwoną miąższu; w razie potrzeby narząd jest w stanie zmagazynować dużą ilość krwi, kilkukrotnie zwiększając swą objętość;
- odporność – śledziona stanowi miejsce produkcji, różnicowania się i proliferacji komórek układu odpornościowego (limfocytów T i B, monocytów) i przeciwciał uczestniczących w odpowiedzi immunologicznej organizmu, m.in. w zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczych (wirusów, bakterii);
- tworzenie elementów morfotycznych krwi – śledziona pełni funkcję przejściowego narządu krwiotwórczego w okresie życia płodowego (do 5 miesiąca ciąży), produkując krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty) i płytki krwi (trombocyty).
Śledziona pełni bardzo ważną rolę w organizmie, jednak nie jest narządem niezbędnym do życia. W przypadku usunięcia śledziony (tzw. splenektomii) większość jej funkcji przejmują inne narządy – głównie wątroba i węzły limfatyczne (chłonne). Brak śledziony może jednak wpływać na zwiększoną podatność organizmu na infekcje (np. infekcje bakteryjne).
Funkcje śledziony. Źródło: shutterstock
Urazy i choroby śledziony
Śledziona ze względu na swą delikatną strukturę i położenie w organizmie jest narządem szczególnie narażonym na urazy mechaniczne (np. wypadki komunikacyjne), które mogą prowadzić do jej nieodwracalnego uszkodzenia lub pęknięcia. Pęknięcie śledziony stwarza ryzyko wystąpienia krwawienia wewnętrznego w obrębie jamy brzusznej, stanowi więc wskazanie do częściowego lub całkowitego usunięcia narządu (tzw. splenektomii).Prawidłowe funkcjonowanie śledziony zaburzają liczne choroby, w których przebiegu może dochodzić do powiększenia (splenomegalii) bądź nadczynności narządu (hipersplenizmu):
- infekcje wirusowe, np. mononukleoza, cytomegalia, wirusowe zapalenie wątroby;
- infekcje bakteryjne, np. borelioza, gruźlica, dur brzuszny;
- infekcje grzybicze, np. kandydoza;
- choroby pasożytnicze, np. toksoplazmoza, malaria, bąblowica;
- choroby metaboliczne, np. mukopolisacharydoza, amyloidoza (skrobawica), choroba Gauchera, choroba Niemanna-Picka;
- niedokrwistości (anemie) hemolityczne, np. sferocytoza, talasemia;
Splenomegalia (powiększenie śledziony). Źródło: shutterstock
Bibliografia
- Janina Sokołowska-Pituchowa, PZW ; “Anatomia człowieka”; Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2015.;
- Aleksander Michajlik, Witold Ramotowski; “Anatomia i fizjologia człowieka ”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2003.;
- Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020. ;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. IV, VII, X”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 11998-2000.;
- Valerie C. Scanlon, Tina Sanders ; “Essentials of Anatomy and Physiology ”; F.A. Davis Company 2006. ;
- Elaine N. Marieb, Suzanne M. Keller; “Essentials of Human Anatomy & Physiology, Global Edition”; Pearson 2017.;
- promil
