Pływacz szary (Eschrichtius robustus)

Biologia

Pływacz szary jest jedynym przedstawicielem swojego rodzaju – różni się anatomicznie od wszystkich innych wielorybów fiszbinowych. Jest również jedynym gatunkiem z tej grupy pobierającym pokarm z dna morskiego – z tego powodu jest związany przede wszystkim z przybrzeżnymi wodami mórz i oceanów. Z tego względu zawsze był stosunkowo łatwo dostępny dla wielorybników, nawet w bardzo zamierzchłych czasach; pływaczy nie uchroniło nawet to, że zaatakowane (szczególnie samice z młodymi) potrafiły zaciekle atakować łodzie (stąd dawna angielska nazwa ‘devilfish’ – ‘ryba diabelska’). Pływacze szare z populacji europejskiej zostały wytępione jeszcze w starożytności, najprawdopodobniej przed 500 rokiem n.e. Populacja z zachodnich wybrzeży Atlantyku zniknęła w 18. wieku. Pływacze szare z zachodniego Pacyfiku, jeśli w ogóle jeszcze istnieją, liczą sobie raptem kilkanaście-kilkadziesiąt zwierząt. Tego losu uniknęły pływacze szare z wschodniego Pacyfiku, rozradzające się u wybrzeży Kalifornii i Meksyku – chociaż na początku 20. wieku były bliskie wytępienia, po wprowadzeniu zakazu połowów w latach 30. stopniowo odbudowały swoją liczebność. Dziś jest ich prawie 30 tysięcy, czyli najprawdopodobniej mniej więcej tyle, ile było zanim zaczęto na nie polować. W ciągu ostatnich 10 lat liczebność populacji zaczęła się załamywać, po czym następowała odbudowa. Najprawdopodobniej pływaczy szarych we wschodnim Pacyfiku jest już na tyle dużo, że zaczynają ze sobą konkurować o zasoby pokarmowe, i populacja zaczyna fluktuować wokół maksymalnej zdolnej do przeżycia liczby zwierząt. Z tego powodu w ujęciu globalnym pływacz szary ma status gatunku najmniejszej troski (status LC w Czerwonej Księdze Gatunków Zwierząt IUCN), chociaż populacja z zachodniego Pacyfiku jest krytycznie zagrożona (status CR).

Wygląd

Pływacz szary osiąga maksymalnie 15 metrów długości, przy masie do 36 ton – samice są nieco większe od samców. Pływacze są smuklejsze od wielorybów z rodziny walowatych (Balaenidae), ale mocniej zbudowane niż wieloryby z rodziny płetwalowatych (Balaenopteridae). Długość głowy stanowi ok. 20% długości całego ciała; głowa jest stosunkowo wąska, trójkątna patrząc od góry, a lekko wykrzywiona w dół patrząc z boku. Tak jak u wszystkich fiszbinowców, zamiast zębów z górnej szczęki wyrastają fiszbiny; u pływacza szarego są one najkrótsze (do 40 cm długości) pośród wszystkich wielorybów. Na spodzie gardła znajduje się kilka fałd, umożliwiających rozszerzanie się gardła podczas żerowania (fałdy są jednak znacznie mniej rozwinięte niż u wielorybów z rodziny płetwalowatych). Płetwy grzbietowej brak, zamiast niej na grzbiecie znajduje się seria niewielkich zgrubień, stopniowo zmniejszających się w stronę ogona. Zgodnie z nazwą, podstawowy kolor ciała pływacza szarego to ciemnoszary – zwierzęta są pokryte marmurkowymi plamami o ciemniejszym i jaśniejszym odcieniu; skóra całego wieloryba jest również pokryta rosnącymi na niej pąklami i innymi organizmami.

Występowanie

Pływacz szary współcześnie występuje wyłącznie w Oceanie Spokojnym. Populacja wschodniopacyficzna rozmnaża się u wybrzeży Meksyku w Zatoce Kalifornijskiej, i wędruje wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej aż do Cieśniny Beringa pomiędzy Alaską a Syberią. W przeszłości większość żerowisk pływacza szarego znajdowała się na południe od Cieśniny Beringa, w Morzu Beringa; z uwagi na zmiany w ekosystemach morskich powodowane globalnym ociepleniem klimatu, od ok. 20 lat pływacze szare stopniowo zmieniają swoje przyzwyczajenia i wędrują coraz dalej na północ, na Morze Czukockie. Populacja zachodniopacyficzna rozmnażała się dawniej u wybrzeży południowych Chin, a lato spędzała w Morzu Ochockim u wybrzeży wyspy Sachalin; ta populacja jest na skraju wyginięcia. Populacje wschodnio- i zachodnioatlantycka zostały wytępione; europejskie pływacze z populacji wschodnioatlantyckiej przypuszczalnie występowały także w Bałtyku, a rozmnażały się w Morzu Śródziemnym.

Tryb życia

Pływacz szary podejmuje regularne, dalekie wędrówki po ustalonych trasach – to jedne z najdłuższych wędrówek podejmowanych przez jakiekolwiek ssaki. Przeciętny pływacz szary pokonuje w ciągu roku około 20 tysięcy kilometrów! Pływacze szare spędzają zimę w ciepłych, przybrzeżnych wodach Zatoki Meksykańskiej; preferowane są miejsca bardzo płytkie (do 4 m głębokości), o mulistym dnie i bardzo wysokim zasoleniu. W tych miejscach dochodzi zarówno do godów i kopulacji, jak i do narodzin nowego pokolenia pływaczy. Powrót na północ rozpoczyna się już w styczniu–marcu (samce, ciężarne samice), samice z młodymi zostają w ciepłych wodach na dłużej i rozpoczynają wędrówkę w kwietniu–maju. Zarówno na zimowiskach, jak i w trakcie wędrówki pływacze szare z reguły nie żerują – co daje łącznie 6 do 7 miesięcy w roku, podczas których poszczą i nie pobierają pokarmu! W efekcie zwierzęta, które latem docierają na żerowiska w okolicach Cieśniny Beringa są o ok. 1/3 chudsze, niż były jesienią poprzedniego roku. Przebywając na północnych żerowiskach, pływacze szare żerują praktycznie 24 godziny na dobę, uzupełniając zapasy tłuszczu. Pływacze szare nie są szczególnie społecznym gatunkiem; choć można je obserwować w większych zgromadzeniach na żerowiskach, to nie tworzą żadnych trwałych struktur społecznych poza więzią pomiędzy matką a jej cielęciem, która kończy się w momencie zakończenia ssania mleka przez cielę. Jedynymi naturalnymi wrogami pływaczy szarych są orki, które często polują na cielęta podczas wiosennej wędrówki.

Odżywianie

Pływacze szare to jedyne wieloryby fiszbinowe żerujące przede wszystkim na dnie morskim (choć potrafią również polować w toni wodnej). Najczęściej zjadaną zdobyczą są żyjące w morskim dnie bezkręgowce: równonogi, wieloszczety, małże, a także krewetki i małe, ławicowe ryby. Jako jedyny waleń, pływacz szary może częściowo odżywiać się pokarmem roślinnym (brunatnice, trawa morska), ale to zagadnienie pozostaje słabo zbadane. Żerujący pływacz szary zawisa nad dnem morskim, delikatnie obracając się na bok, a następnie obniża głowę i wsysa muł do wnętrza paszczy, po czym odfiltrowuje na fiszbinach drobne organizmy denne. W efekcie na dnie morskim powstaje seria dołów w dnie, głębokich na ok. 50 cm, długich na 3 m i szerokich na 1 m. Pływacze szare mogą używać różnych technik zdobywania pokarmu i polować na różne ofiary; jak na wieloryby, są więc bardzo plastyczne ekologicznie.

Rozmnażanie i rozwój

U pływaczy szarych sezon godowy trwa jesienią i zimą, podczas wędrówki na południe ; zarówno samce, jak i samice kopulują wielokrotne, często w większych zgrupowaniach. Samice podchodzą do rozrodu z reguły co dwa lata, co roku rozmnaża się więc około połowy wszystkich samic. Ciąża trwa około roku; samica zapłodniona jednej zimy rodzi więc cielę w kolejnym roku, w ciepłych wodach Zatoki Kalifornijskiej (większość porodów ma miejsce pod koniec stycznia). Samice podtrzymują nowo narodzone cielę na powierzchni wody, aby mogło zaczerpnąć pierwsze oddechy; samice potrafią również bardzo agresywnie bronic swego potomstwa przed orkami, rekinami, a dawniej – wielorybnikami. Nowo narodzone cielę ma prawie 5 metrów długości. Cielęta pływacza szarego żywią się mlekiem matki przez 7 do 8 miesięcy – mleko ma ponad 50% tłuszczu, więcej niż u jakiegokolwiek innego walenia. W momencie usamodzielnienia się mierzą już od 7 do 9 metrów długości. Pływacze szare dojrzewają płciowo po osiągnięciu ok. 11 metrów długości, co następuje przeciętnie w wieku 8 lat. Dorosłe pływacze wciąż rosną – wzrost jednak stopniowo spowalnia, zatrzymując się w wieku ok. 40 lat, kiedy zwierzęta mierzą już ponad 14 metrów długości. Przypuszcza się, że pływacze szare mogą osiągać wiek do 80 lat.