pomnik przyrody

Pomnik przyrody — Pomnik przyrody – prawnie chroniony obszar lub obiekt przyrody żywej lub nieożywionej, ustanowiony w celu zachowania zjawisk przyrodniczych oraz elementów przyrody cechujących się szczególną wartością naukową, kulturową, krajobrazową i historyczno-pamiątkową.

Historia

Termin „pomnik przyrody” został wprowadzony przez niemieckiego przyrodnika i podróżnika Aleksandra von Humboldta na przełomie XVIII i XIX w. Pojęcie to rozwinął i wprowadził w życie niemiecki botanik i paleobotanik Hugo Wilhelm Conwentz, który na początku XX w. prowadził  inwentaryzację głazów narzutowych na Pomorzu Gdańskim, a także sporządził spis starych drzew rosnących ówcześnie w Polsce. Pod pojęciem pomnika przyrody proponował objąć ochroną także rzadkie gatunki roślin i zwierząt. Hugo Conwentz wprowadził także urząd konserwatora przyrody (państwowego opiekuna pomników przyrody), który pełnił w latach 1906-1910 w Gdańsku.

Sytuacja prawna

Pomnik przyrody jako jedna z 10 kategorii obszarów chronionych został zaproponowany po raz pierwszy w raporcie przygotowanym przez Komisję Parków Narodowych i Obszarów Chronionych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w 1978 r. W styczniu 1994 r. na XIX Zgromadzeniu Generalnym IUCN zatwierdzono 8 kategorii obszarów chronionych. Obszarem chronionym uznano „obszar lądu lub morza objęty ochrona prawną w celu utrzymania różnorodności biologicznej, a także związanych z nim zasobów naturalnych i kulturowych, zabezpieczony skutecznie przed zniszczeniem”. Pomnik przyrody otrzymał kategorię III po ścisłym rezerwacie przyrody (obszaru dzikiej przyrody) (I kategoria) i parku narodowym (II kategoria).

Aktem prawnym regulującym ochronę pomników przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Kryteria uznania danego obszaru lub obiektu za pomnik przyrody zostały określone w drodze w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska w dniu 17 grudnia 2017 r. Pomniki przyrody w Polsce ustanawiane są od 2009 r. przez radę gminy.

Alexander von Humboldt. Wikimedia.org

Oznakowanie pomników przyrody

Pomniki przyrody oznaczone są zielonymi tabliczkami, zgodnie z wzorem określonym w rozporządzeniu Ministra Środowiska. Na wniosek Konserwatora Przyrody przy drodze publicznej można umieścić „drogowskaz do zabytku przyrody” informujący o lokalizacji pomnika przyrody. Na tabliczce może znaleźć się symbol drzewa dla pomników przyrody ożywionej lub symbol skały dla pomników przyrody nieożywionej.

Kryteria uznania obszaru lub obiektu za pomnik przyrody

Kryteria uznania danego obszaru lub obiektu za pomnik przyrody mogą mieć charakter jakościowy (wyróżnianie się wśród innych obiektów lub obszarów danymi cechami) oraz ilościowy (np. wielkość pierśnicy charakterystyczna dla danego gatunku drzewa).
Obiekty przyrody ożywionej (drzewa i krzewy) mogą wyróżniać się spośród innych okazów swojego gatunku takimi cechami jak m.in. obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, pokrój, występowanie w skupiskach, szpalerach lub alejach oraz unikalnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi, krajobrazowymi lub historycznymi.

Tabliczka „Pomnik przyrody”. Wikimedia.org

Obiekty przyrody nieożywionej w zależności od rodzaju spełniają następujące kryteria jakościowe:

• źródła i wywierzyska – intensywność, miejsce i forma wypływu wody
• wodospady – wysokość;
• skały – skład petrograficzny;
• jary i wąwozy – profil, cechy geomorfologiczne;
• głazy narzutowe (eratyki) – rozmiar, skład petrograficzny;
• jaskinie – długość korytarzy, rozciągłość, deniwelacja (różnica wysokości pomiędzy najniższym i najwyższym punktem jaskini), obecność form geomorfologicznych (np. form krasowych).

Cis Henrykowski. Wikimedia.org

Pomniki przyrody w Polsce

Liczba pomników przyrody ustanowionych na terenie Polski według danych z 2015 r. wynosi ok. 36,5 tys. W przeważającej większości są to obiekty przyrody ożywionej – pojedyncze, stare i wielkie drzewa oraz ich grupy (np. aleje) stanowiące ponad 90% wszystkich pomników przyrody. Znacznie rzadziej tą formą ochrony objęte zostają krzewy oraz twory przyrody nieożywionej, jak źródła i wywierzyska, wodospady, skałki, jary, wąwozy, głazy narzutowe i jaskinie.
 

• dąb „Bartek” k. Zagnańska – ok. 700 letni dąb szypułkowy o wysokości 28,5 m i obwodzie pnia 9,85 m;
• dąb Bażyńskiego w Kadynach – ok. 720-letni dąb szypułkowy o wysokości 21 m i obwodzie pnia 10,03 m;
• „Cis Henrykowski” w Henrykowie Lubańskim – ok. 1250-letni cis pospolity (najstarsze drzewo w Polsce) o wysokości 10,5 m i obwodzie pnia 4,25 m;
• „Dęby Rogalińskie” nad Wartą,
• „Cisy Raciborskiego” w Harbutowicach,
• aleja lipowa w Rzucewie;
• aleja lipowa w Dęblinie;
• aleja platanowa w Legnicy;
• jaskinia Wierzchowska Górna k. Krakowa;
• „Organy Wielisławskie” zbudowane z porfiru k. Złotoryi;
• Diabli Kamień – grupa skał z piaskowca magurskiego w miejscowości Folusz na skraju Magurskiego Parku Narodowego
• skałka „Konfederatka” w Woli Komborskiej k. Krosna;
• głaz narzutowy k. Starych Juch na Suwalszczyźnie (obiekt kultu Jaćwingów);
• głaz narzutowy w Tychowie;
• formacje skalne, np. grzyb skalny k. Zegartowic.

Głaz narzutowy k. Starych Juch na Suwalszczyźnie. Wikimedia.org