pora deszczowa
Pora deszczowa – okres intensywnych opadów atmosferycznych stanowiących przeważającą większość całkowitej ilości opadów rocznych danego obszaru kuli ziemskiej.
Pora deszczowa występuje w obrębie strefy klimatów zwrotnikowych (tropikalnych) charakteryzujących się wysoką średnią roczną temperaturą powietrza (przekraczającą 20°C) i wyraźnie zaznaczoną sezonowością wynikającą z południkowych przesunięć międzyzwrotnikowej strefy zbieżności (tzw. równikowego pasa ciszy) (klimat tropikalny sawanny) bądź oddziaływania cyrkulacji monsunowej (klimat tropikalny monsunowy). Długość pory deszczowej wyznacza charakter roślinności zwrotnikowej – od otrzymujących największą ilość opadów lasów monsunowych, przez wilgotne i suche sawanny, do ciernistych zarośli w suchych warunkach półpustynnych. Rośliny te wykształciły liczne adaptacje umożliwiające efektywne wykorzystanie warunków pory deszczowej do przetrwania niekorzystnego okresu suszy, np. kwitnienie i wytwarzanie nasion, wykształcanie pączków odnawiających, gromadzenie wody w łodygach, liściach lub pniach. Wiele zwierząt synchronizuje okres wydawania na świat młodych z początkiem pory deszczowej. Ssaki kopytne zasiedlające sawanny afrykańskie (np. gnu, zebry, gazele) migrują wraz z deszczami w poszukiwaniu świeżych pastwisk. Zwierzęta okresowo zalewanych lasów monsunowych przenoszą się wraz z nastaniem deszczów na obszary wyżynne lub górskie.
Występowanie pory deszczowej na kuli ziemskiej
Pora deszczowa jest okresem intensywnych opadów atmosferycznych stanowiących istotną większość całkowitej ilości opadów rocznych danego obszaru kuli ziemskiej. Pora deszczowa występuje w strefie klimatów zwrotnikowych (tropikalnych) leżącej pomiędzy Zwrotnikiem Raka (ok. 23°27’N) i Zwrotnikiem Koziorożca (ok. 23°27’S). Klimat tropików charakteryzuje się wysoką średnią temperaturą roczną (20-30°C), dużymi dobowymi amplitudami temperatur oraz wyraźnie zaznaczoną sezonowością opadów atmosferycznych wynikającą z przesunięcia strefy obniżonego ciśnienia (równikowego pasa ciszy) w kierunku podzwrotnikowej strefy wysokich ciśnień (klimat tropikalny sawanny) lub oddziaływania monsunów letnich niosących masy ciepłego i wilgotnego powietrza znad oceanu (klimat tropikalny monsunowy).
Klimat tropikalny sawanny jest charakterystyczny dla formacji trawiastych leżących wzdłuż równika i regionów okołorównikowych o szerokości geograficznej 7-15° (N i S) na obszarze:
- Afryki – region sudańsko-zambezyjski (np. Kenia, Tanzania, Botswana
- Ameryki Południowej – dorzecze Orinoko (llanos), Wyżyna Brazylijska (cerrado);
- Azji – Półwysep Indyjski, Indochiny, Cejlon
- Australii – północna i środkowa część kontynentu.
Klimat tropikalny monsunowy cechuje lasy monsunowe (lasy ulistnione w porze deszczowej) porastające regiony okołorównikowe na szerokości geograficznej 10-20° (N i S) na obszarze:
- Afryki – wschodnia i południowa część kontynentu, Madagaskar;
- Ameryki Południowej i Środkowej – Wyżyna Brazylijska, Gujana, Wenezuela, Karaiby;
- Azji Południowej i Południowo-Wschodniej – Półwysep Indyjski, Indochiny, Indonezja;
- Australii – północna część kontynentu.
Większość obszarów strefy klimatów zwrotnikowej posiada jedną porę deszczową trwającą od trzech do sześciu miesięcy ze średnią ilością opadów miesięcznych wynoszącą minimalnie 60 mm. Niektóre regiony w pobliżu równika (np. Tanzania i Kenia we wschodniej Afryce) mają dwie pory deszczowe – jedną dłuższą w okresie wiosennym (marzec–maj) oraz drugą krótszą na początku zimy (listopad–grudzień). Długość pory deszczowej, ilość i intensywność opadów maleje wraz z oddalaniem się od równika. Najkrótsza pora deszczowa cechuje suche obszary leżące w pobliżu zwrotników ze średnią sumą opadów rocznych wynoszącą 200 mm.
Pora deszczowa na sawannie
Klimat tropikalny sawanny jest odmianą klimatu zwrotnikowego wyraźnie zróżnicowanego na dwie pory roku – porę deszczową występującą w ciepłym okresie letnim oraz porę suchą przypadającą na nieco chłodniejszy okres zimowy. Sezonowość opadów wynika z corocznej zmiany cyrkulacji powietrza pomiędzy strefą obniżonego ciśnienia (równikowego pasa ciszy, międzyzwrotnikowej strefy zbieżności) i podzwrotnikowymi strefami wysokiego ciśnienia.
W okresie letnim, wraz z początkiem pory deszczowej, równikowy pas ciszy przesuwa się ku zwrotnikom wraz z masami gorącego i bardzo wilgotnego powietrza równikowego. Podlegają one silnym ruchom pionowym (tzw. konwekcji), co w połączeniu z parowaniem nagrzanego podłoża, skutkuje tworzeniem chmur kłębiastych dających intensywne opady atmosferyczne. W okresie zimowym równikowy pas ciszy przesuwa się ponownie w kierunku równika wraz z napływem suchego powietrza podzwrotnikowego, warunkując rozpoczęcie pory suchej.
Charakterystyczną formacją roślinną występującą w strefie klimatu tropikalnego sawanny są zbiorowiska trawiaste z pojedynczymi krzewami i drzewami. W zależności od długości pory deszczowej i intensywności opadów atmosferycznych wyróżnia się:
- sawanny wilgotne – obszary z porą deszczową trwającą 7-10 miesięcy i porą suchą trwającą 2-5 miesięcy, z roczną sumą opadów wynoszącą 1000-1200 mm; najbardziej zróżnicowane zbiorowiska z gęstymi i wysokimi trawami, licznymi gatunkami roślin zielnych, drzew i krzewów rosnących pojedynczo lub w skupiskach;
- sawanny suche – obszary z porą deszczową i porą suchą trwającymi po 5-7 miesięcy, z roczną sumą opadów wynoszącą 500-1000 mm; mniej zróżnicowane gatunkowo zbiorowiska z niższymi trawami oraz pojedynczymi krzewami i drzewami;
- sawanny kolczaste (sawanny cierniste) – obszary półsuche z porą deszczową trwającą 2-4 miesiące i porą suchą trwającą 8-10 miesięcy, z roczną suma opadów wynoszącą 200-500 mm; zbiorowiska ubogie z kępami niskich traw i kolczastych krzewów.
Intensywne opady atmosferyczne w porze deszczowej na sawannie pojawiają się głównie w godzinach popołudniowych i wczesnowieczornych oraz w ciągu nocy; często towarzyszą im silne burze z piorunami. Wraz z nastaniem pory deszczowej bujnie rozwijają się trawy, kwitną liczne rośliny zielne, natomiast drzewa wypuszczają młode pędy i pokrywają się listowiem.
Pora deszczowa w lasach monsunowych
Klimat tropikalny monsunowy jest odmianą klimatu zwrotnikowego zróżnicowanego na dwie pory roku – dłuższą porę deszczową (7-9 miesięcy) w ciepłym okresie letnim ze średnią sumą opadów rocznych wynoszącą 1500-2000 mm oraz krótszą porę suchą (3-5 miesięcy) w nieco chłodniejszym okresie zimowym. Sezonowość opadów atmosferycznych w strefie klimatu monsunowego wynika z sezonowego oddziaływania monsunów wywołanych przez różnice ciśnienia atmosferycznego między obszarami lądów i oceanów (cyrkulacji monsunowej).
Pora deszczowa w obrębie strefy klimatów monsunowych rozpoczyna się wraz z napływem sezonowych wiatrów (monsunów letnich) przynoszących masy bardzo ciepłego wilgotnego powietrza znad oceanu, co w połączeniu z parowaniem silnie nagrzanych obszarów lądowych skutkuje tworzeniem się rozbudowanych chmur kłębiastych i pojawieniem się intensywnych opadów atmosferycznych. Pora sucha spowodowana jest natomiast przez tworzące się nad lądami monsuny zimowe niosące masy chłodnego i suchego powietrza w kierunku oceanu.
Formacją roślinną charakterystyczną dla strefy tropikalnego klimatu monsunowego są lasy monsunowe o strukturze warstwowej złożonej z drzew ulistnionych w porze deszczowej, drzew wiecznie zielonych o skórzastych liściach, kolczastych krzewów, sukulentów i roślin zielnych, wśród których wyróżnia się:
- afrykańskie lasy miombo o wysokiej różnorodności gatunkowej zbudowane z drzew miombo, krzewów i roślin zielnych występujące na obszarach wilgotnych z roczną sumą opadów 700-1300 mm oraz uboższe lasy mopane zbudowane z drzew mopane z domieszką akacji występujące na obszarach suchych z sumą opadów 400-800 mm;
- południowoamerykańskie suche lasy kolczaste (caátinga) złożone z drzew kebraczo, suchorośli i sukulentów oraz niskie zarośla krzewiaste składające się z mimoz oraz licznych sukulentów (np. wilczomleczy, kaktusów
- azjatyckie lasy tekowe zbudowane głównie z drzew tekowych, bambusów i trawiastej warstwy runa oraz lasy damarzykowe zbudowane z licznych gatunków damarzyków (np. damarzyka mocnego), bambusów oraz niskich palm.
Intensywne i obfite opady deszczów monsunowych pojawiają się przeważnie w godzinach popołudniowych i wieczornych; towarzyszą im burze z wyładowaniami atmosferycznymi. Opady atmosferyczne mogą także występować w okresie pory suchej.
Charakterystycznym zjawiskiem są powodzie, które mogą prowadzić do lawin błotnych na obszarach górskich.
Adaptacje organizmów żywych do zmiennych warunków pory deszczowej i suchej
Rośliny strefy zwrotnikowej wykształciły różnorodne adaptacje umożliwiające efektywne wykorzystanie sprzyjających warunków panujących w porze deszczowej umożliwiające ich przetrwanie w niekorzystnym okresie suszy. Wiele gatunków jednorocznych roślin zielnych synchronizuje okres wegetacyjny z występowaniem pory deszczowej; wraz z pojawieniem się pierwszych opadów intensywnie rosną, kwitną i produkują nasiona. Rośliny ziemnopączkowe (geofity) i naziemnopączkowe (hemikryptofity) wykształcają pączki odnawiające ukryte pod ziemią (np. bulwy, kłącza, cebule) bądź na jej powierzchni w otoczeniu liści odziomkowych. Niektóre drzewa i krzewy posiadają pędy podziemne (kłącza), w których magazynują wodę; inne gatunki roślin gromadzą ją w liściach (np. aloes, grubosz), łodygach (np. wilczomlecze, trojeście) bądź masywnych pniach (np. baobaby). Dostęp do wody i większa ilość pożywienia sprawiają, że dla wielu zwierząt pora deszczowa jest odpowiednim czasem na wydawanie na świat młodych. Ssaki kopytne zasiedlające sawanny (np. zebry, gazele, gnu) regularnie migrują wraz z deszczami w poszukiwaniu świeżych pastwisk. Zwierzęta okresowo zalewanych lasów monsunowych przenoszą się z nastaniem pory deszczowej na obszary wyżynne lub górskie.
