Jeżowce (Echinoidea) – gromada szkarłupni (Echinodermata), obejmująca ok. 960 gatunków żyjących w pełnosłonych wodach mórz i oceanów całej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życia
Jeżowce występują w pełnosłonych wodach mórz i oceanów całej kuli ziemskiej. Największa liczba gatunków zamieszkuje ciepłe wody strefy tropikalnej i subtropikalnej; niektóre z nich tworzą duże populacje. Jeżowce są zwierzętami bentosowymi, związanymi z różnorodnymi siedliskami dennymi (piaszczystymi, skalistymi, mulistymi), od płytkich wód przybrzeżnych po głębiny morskie (do głębokości ok. 7000 m).
Jeżowce poruszają się bardzo powoli, krocząc po dnie za pomocą ruchomych kolców i nóżek ambulakralnych; dziennie w poszukiwaniu pożywienia mogą pokonywać odległość od kilku do kilkudziesięciu cm. Niektóre drążą jamki w piasku, mule dennym, skałach lub rafach koralowych (np. najeżak skalny Paracentrotus lividus) bądź zagrzebują się w miękkim podłożu (np. serdusznik Echinocardium cordatum).
Jeżowce pojawiły się w późnym ordowiku ok. 450 mln lat temu. Przodkowie współczesnych podgromad pojawili się we wczesnym permie (cidaroidy) oraz późnym triasie (euechinoidy). Pierwsze jeżowce nieregularne pojawiły się we wczesnej jurze, ok. 199,3-190,8 mln lat temu; pierwsze jeżowce regularne wyewoluowały w paleogenie, ok. 65-35 mln lat temu.
Jeżowce (Echinoidea) są gromadą zaliczaną wraz z blisko spokrewnionymi strzykwami (Holothuroidea) do podtypu Echinozoa w obrębie typu szkarłupni (Echinodermata). Gromada liczy ok. 960 gatunków zgrupowanych w dwóch podgromadach – cidaroidów (Cidaroidea) oraz euechinoidów (Euechinoidea).
Wygląd
Ciało jest kuliste lub półkuliste o symetrii pięciopromienistej (jeżowce regularne) bądź spłaszczone i wydłużone o symetrii dwubocznej (jeżowce nieregularne). Wymiary jeżowców wynosi od ok. 6 mm (Echinocyamus scaber) do 36 cm średnicy (Sperosoma giganteum); większość gatunków osiąga średnicę ciała 6-12 cm. Ubarwienie jest różnorodne – czarne, brązowe, czerwone, zielone, fioletowe, białe bądź wielobarwne.
Szkielet wewnętrzny jeżowców zbudowany jest ze ściśle przylegających płytek wapiennych, ułożonych w dziesięć parzystych rzędów obiegających południkowo całe ciało i łączących się w pobliżu otworów gębowego i odbytowego (jeżowce regularne) lub obejmujących stronę aboralną na kształt pięciopłatkowego kwiatu (petaloidu) (jeżowce nieregularne). Pięć rzędów stanowią płytki ambulakralne z otworkami na nóżki ambulakralne; poszczególne rzędy tych płytek rozdzielone są przez rzędy płytek interambulakralnych bez otworków, zakończone po stronie aboralnej płytkami płciowymi z otworami płciowymi. Jedna z płytek płciowych (płytka madreporowa) łączy układ wodny ze środowiskiem zewnętrznym.
Ciało jeżowców pokryte jest licznymi, ruchomo połączonymi ze szkieletem wewnętrznym kolcami wapiennymi, które służą do poruszania się, obrony, zdobywania pokarmu bądź wiercenia jamek w podłożu. Między kolcami, w pobliżu otworu gębowego, znajdują się pedicellaria (nóżki kleszczowe) służące do obrony, oczyszczania ciała z osadów i odchodów oraz odbierania bodźców chemicznych, oraz sferydia będące narządami równowagi (niektóre jeżowce regularne). Naskórek wielu gatunków zawiera gruczoły jadowe uchodzące w kolcach lub pedicellariach.
Otwór gębowy jeżowców regularnych posiada aparat szczękowy (latarnię Arystotelesa); położony jest pośrodku strony oralnej i otoczony błoną okołogębową (perystomem), na której znajdują się nóżki okołogębowe, skrzela skórne, krótkie kolce i pedicellarie. Po stronie aboralnej, pionowo nad otworem gębowym, znajduje się otwór odbytowy otoczony błoną okołoodbytową (peryproktem). Otwór gębowy jeżowców nieregularnych, nie posiadających aparatu szczękowego, otoczony jest nóżkami okołogębowymi i leży w przedniej części ciała; w części tylnej położony jest otwór odbytowy.
Nóżki ambulakralne jeżowców regularnych wzmocnione są elementami szkieletu i opatrzone przyssawkami z mięśniami, gruczołami śluzowymi i komórkami zmysłowyminarządami oddechowymi.
Pożywienie
Jeżowce regularne są zwierzętami mięsożernymi lub padlinożernymi; żywią się głównie małżami, skorupiakami, wieloszczetami, rybami i innymi szkarłupniami (np. rozgwiazdami, liliowcami, wężowidłami). Jeżowce nieregularne odżywiają się roślinami (głównie glonami) bądź są wszystkożerneskładnikami osadów dennych.
Rozmnażanie i rozwój
Jeżowce są rozdzielnopłciowe, zapłodnienie jest zewnętrzne. Jaja składane są przez samicę do wody bądź, u gatunków opiekujących się potomstwem, przechowywane są na stronie aboralnej w zagłębieniach petaloidu (jeżowce nieregularne) lub między kolcami okolicy okołogębowej bądź okołoodbytowej (jeżowce regularne).
Rozwój części gatunków jest złożony; w ich życiu pozazarodkowym występuje dwubocznie symetryczna larwa planktonotropowa, zwana echinopluteusem, posiadająca zawiązek układu pokarmowego oraz ramiona służące do pływania i zdobywania pożywienia. Stadium larwalne trwa przez kilka miesięcy, po czym echinopluteus osiada na dnie i przekształca się w wyniku złożonych procesów w osobnika młodocianego. Gatunki żyjące w wodach polarnych cechują się rozwojem prostym, bez stadium larwalnego. Jeżowce szybko uzyskują dojrzałość płciową; większość gatunków żyje od kilku do kilkudziesięciu lat.
Bibliografia:
- Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Biologia Campbella, Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020.
- Encyklopedia biologiczna T. V, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
- Historia ewolucji, Steve Parker (red.), Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2017.
- Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
- Zoologia, T. 3, cz. 1. Szkarłupnie – płazy, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.
