Definicja pojęcia:

układ pokarmowy

Układ pokarmowy, układ trawienny układ narządów mający za zadanie pobieranie pokarmu, jego trawienie i wchłanianie, jak również usuwanie niestrawionych resztek.
  1. Czynność układu pokarmowego
  2. Ogólna budowa układu pokarmowego
  3. Budowa układu pokarmowego ssaków
  4. Trawienie i gruczoły przewodu pokarmowego ssaków

Czynność układu pokarmowego

W konsekwencji przyswajania pokarmu, w układzie pokarmowym pożywienie musi zostać strawione (dotyczy to zdecydowanej większości składników pokarmowych takich jak węglowodany, białka i tłuszcze). Proces trawienia polega na uzyskiwaniu prostych składników budulcowych w wyniku rozłożenia wielkocząsteczkowych organicznych związków chemicznych. Na czynność układu pokarmowego składają się skomplikowane i skoordynowane procesy, które są ze sobą powiązane. Wśród tych procesów należy wymienić przede wszystkim przesuwanie treści pokarmowej wzdłuż przewodu pokarmowego (perystaltyka), trawienie (wraz czynnościami wydzielniczymi) i wchłanianie (absorpcja) jak również czynność układu krążenia (krążenie chłonki i krwi oraz układ wrotny wątroby) oraz koordynacja czynności układu pokarmowego (regulacja hormonalna i nerwowa).

Ogólna budowa układu pokarmowego

W zależności od gromad lub nawet niższych taksonów budowa układu pokarmowego może się znacząco różnić. Początek przewodu pokarmowego stanowi otwór gębowy, natomiast jego koniec stanowi otwór odbytowy. U parzydełkowców występuje otwór gębowy oraz jama chłonąco-trawiącą. U płazińców z kolei jelito jest zróżnicowane na przednią i środkową część. U wstężnic wykształcił się drożny przewód pokarmowy. Wrotki i nicienie posiadają zróżnicowane jelito tylne. Ponadto u wrotków można wyróżnić dodatkowo żołądek, mastaks i gruczoły ślinowe. Wyraźnie wyodrębniony jest przełyk u pierścienic. U stawonogów i mięczaków występuje połączony z żołądkiem gruczoł wątrobowo-trzustkowy. A u jeżowców latarnia Arystotelesa.

Ogólnie rzecz biorąc, w skład układu pokarmowego mogą wchodzić przewód pokarmowy i gruczoły (wątroba, trzustka, ślinianki) oraz narządy dodatkowe takie jak żuwaczki, szczękoczułki, nogogłaszczki, język i zęby. W budowie układu pokarmowego zaznacza się silne uzależnienie od rodzaju pobieranego i trawionego pokarmu przez zwierzę. Zwierzęta roślinożerne posiadają  przewód pokarmowy, który jest dłuższy niż u zwierząt mięsożernych z powodu konieczności trawienia większej ilości trudno przyswajalnego pokarmu. Grupy prymitywniejszych organizmów posiadają ektodermalne jelito przednie, endodermalne jelito środkowe i ektodermalne jelito tylne, natomiast u organizmów triploblastica (trójwarstwowce) w budowie jelita bierze udział także mezoderma.

Przednią część przewodu pokarmowego składać się może z jamy gębowej (jama ustna), gardzieli (gardło) oraz przełyku (czasem np. u ptaków może być rozszerzony w wole). Część tylna jelita stanowić może ileum (jelito kręte), colon (okrężnica), rektum lub odbytnica, które czasem zakończone może być pęcherzem rektalnym lub kloaką.
Schemat układu pokarmowego człowieka. Źródło: shutterstock

Budowa układu pokarmowego ssaków

Przewód pokarmowy będący fragmentem układu pokarmowego stanowi cewkę mięśniową, która podzielona jest na kilka odcinków charakteryzujących się różną budową i funkcjami. Rozpoczyna się on jamą gębową (u człowieka jamą ustną). Tutaj następuje wstępna obróbka pokarmu i przygotowanie do dalszego trawienia. Pokarm jest obrabiany mechanicznie (rozdrabnianie, miażdżenie) oraz wstępnie trawiony (mieszanie ze śliną zawierającą amylazę ślinową). Człowiek posiada 32 zęby (po 16 w żuchwie i szczęce), na które składają się 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe i 6 zębów trzonowych. Uzębienie dzieci charakteryzuje się występowaniem zębów mlecznych w liczbie 20 (brak zębów przedtrzonowych i jednej pary zębów trzonowych). Funkcją siekaczy jest odgryzanie kęsów, kłów rozrywanie pokarmu, a zębów trzonowy i przedtrzonowy jego rozcieranie. Następnie pokarm przechodzi do gardła (gardzieli), gdzie w przypadku człowieka krzyżują się drogi oddechowe z pokarmowymi i kolejno do przełyku, który u kręgowców stanowi odcinek łączący gardziel z wpustem żołądka.

Kolejnym przystankiem dla pokarmu w układzie pokarmowym jest żołądek, czyli narząd znajdujący się w jamie brzusznej, którego nadrzędną rolą jest trawienie zawartych w pokarmie białek (błona śluzowa żołądka spełnia funkcję wydzielniczą, a wydzielane substancje umożliwiają dalsze trawienie pokarmu). Ponadto niskie pH żołądka hamuje trawienie cukrów. Oprócz rozdrabniania i trawienia pokarmu żołądek pełni także funkcję polegają na wyjaławianiu pokarmu w konsekwencji jego kontaktu z kwasem solnym.

W zależności od budowy żołądka można wyróżnić żołądek jednokomorowy, jednokomorowy prosty, jednokomorowy złożony i wielokomorowy (żołądek przeżuwaczy). Ten worek mięśniowym o hakowatym kształcie połączony jest z dwunastnicą odźwiernikiem, czyli otworem otoczonym silną mięśniówką okrężną. Najdłuższą częścią układu pokarmowego jest jelito cienkie. Jest ono podzielone na trzy zasadnicze części: dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Błona śluzowa jelita cienkiego jest silnie unaczyniona oraz silnie pofałdowana i tworzy liczne kosmki pokryte mikrokosmkami. Funkcją jelita cienkiego jest wchłanianie strawionych substancji odżywczych. Znajdująca się w jelicie cienkim zastawka krętniczo-kątnicza oddziela je od jelita grubego. Jelito grube łączy jelito cienkie z odbytem. Odbywa się tu końcowy proces formowania kału. W odróżnieniu do jelita cienkiego, w jelicie grubym błona śluzowa nie tworzy kosmków jelitowych, ale jest również silnie pofałdowana zwiększając jego powierzchnię. Wśród funkcji jelita grubego należy wymienić wchłanianie wody, elektrolitów i soli mineralnych z resztek pokarmowych. |Jego zadaniem jest również produkcja witaminy K, oraz niektórych witamin z grupy B (za sprawą symbiotycznych bakterii).

U ssaków wyróżnia się następujące części wchodzące w skład jelita grubego: okrężnica (dzieląca się na wstępnicę, poprzecznicę, zstępnicę i esicę), jelito ślepe (czyli kątnica wraz z wyrostkiem robaczkowym) oraz odbytnica (jelito proste). Końcowym odcinkiem układu pokarmowego jest odbyt. Silne, okrężne mięśnie tworzące zwieracz odbytu zamykają lub otwierają końcowy odcinek układu trawiennego. A podstawową funkcją odbytu jest defekacja czyli opróżnianie przewodu pokarmowego z kału.
Kosmki jelita cienkiego umożliwiają wchłanianie strawionego pokarmu. Źródło: shutterstock

Trawienie i gruczoły przewodu pokarmowego ssaków

Trawienie jest jednym z najważniejszych procesów w układzie pokarmowych. Proces jest ten konieczny do przyswojenia zdecydowanej większości pożywienia tj. węglowodanów, białek i tłuszczy, który z postaci złożonej podlega procesom rozkładu do substancji prostszych, możliwych do wchłaniania. Pokarmy te za pomocą soków wydzielanych przez gruczoły ulegają trawieniu. W pierwszej kolejności w trawieniu biorą udział ślinianki i gruczoły ślinowe produkując ślinę zawierającą amylazę ślinową. Sok żołądkowy zawierający głównie kwas solny i pepsynę (w obecności kwasu solnego pepsynogen przekształca się w pepsynę) produkowany jest przez błonę śluzową żołądka. U niemowląt żołądek wydziela także podpuszczkę. Z kolei jelito cienkie produkuje sok jelitowy o nieco innym składzie i czynności. Ponadto wątroba wydziela do jelit żółć, a trzustka sok trzustkowy. Strawione składniki pokarmowe wchłaniane są w jelicie cienkim z wyjątkiem wody i soli mineralnych, które wchłaniane są w jelicie grubym.
Wątroba i trzustka spełniają bardzo ważne role w ciele człowieka. Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. Dąbrowski M., Stachowski A.H. (red.).; “Popularna encyklopedia powszechna. ”; Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 2001;
  2. Jura C. 2007. ; “Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.;
  3. Maćkowiak M., Michalak A. (red.). 2008. ; “Biologia: jedność i różnorodność. ”; Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa.;
  4. Popielarska-Konieczna K. 2003. ; “Słownik szkolny: biologia. ”; Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków.;
  5. Przespolewska H., Kobryń H., Szara T., Bartyzel B.J. 2014. ; “Podstawy anatomii zwierząt domowych. ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.;
  6. Szarski H. 1976.; “Anatomia porównawcza kręgowców. ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.;
  7. Woźniak W. (red.) 2012.; “ Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów i lekarzy. ”; Elsevier Urban & Partner, Wrocław.;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 5.0
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź