Sarniak szorstki (Sarcodon scabrosus)

Wstęp
Sarniak gorzki (s. szorstki) to naturalnie rzadki i ściśle chroniony prawem grzyb z rodziny kolcownicowatych Bankeraceae. Nie mają do niego zastosowania wyłączenia spod ochrony uzasadnione względami gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej (§7.1). Do ustawowej ochrony sarniaka gorzkiego włączono w 2004 roku.
Sezon
Sarniak gorzki zawiązuje owocniki od późnego lata do późnej jesieni (sierpień–październik).
Występowanie
Sarniaka gorzkiego obserwowano w wielu krajach Eurazji i Ameryki Północnej, najczęściej w lasach liściastych lub mieszanych, zwykle pod bukami i dębami, rzadziej pod kasztanowcami, a zupełnie wyjątkowo pod świerkami. W Europie, w tym w Polsce pozostaje niezwykle rzadki, toteż objęto go w naszym kraju ścisłą ochroną gatunkową, jak również wpisano na Czerwoną Listę gatunków ginących. Owocniki mogą rosnąć pojedynczo, w grupach lub zrośnięte po kilka.
Wygląd
Owocniki średnich rozmiarów, zbudowane z pokrytego łuskami kapelusza na krótki trzonie, o typowej dla tej rodziny, kolczastej obłóczni.
Kapelusz sarniaka szorstkiego (s. gorzkiego) jest nieregularnie okrągławy. Z wiekiem zmienia zarówno kolor jak i kształt. U młodych owocników odznacza się jasnym, orzechowo brązowym kolorem, wpadającym miejscami w róż i fiolet. Starsze owocniki mają kapelusze znacznie ciemniejsze, ciemnobrązowe, niemal czarne. Kształt kapelusza tegoż sarniaka zmienia się z wypukłego na płaski, o zagłębionym środku, spękaniami zaczynającymi się w centrum oraz podwiniętym brzegu. Zmienia się takoż kształt i konsystencja łuseczek – z miękkich, a przylegających do kapelusza, na twarde, a odstające.
Obłócznia (hymenofor, warstwa rodzajna) kolczasta, u młodych owocników różowo-szara, u starszych purpurowo-brązowa. Kolce biało zakończone, nie zbiegają się wcale na trzon lub zbiegają się tylko minimalnie.
Trzon pełny, o powierzchni z drobnymi łuseczkami, wzdłużnie włókienkowatej, równo gruby bądź zwężający się w stronę podstawy. Szczyt i środek trzonu barwy jasnobrązowej lub ciemnobrązowej, podstawa trzonu natomiast zielono-czarna, czasem pokryta białawą grzybnią. Wymiary trzonu sarniaka gorzkiego: 25-100 x 10-35 mm.
Miąższ zwykle białawy, czasem z różowym odcieniem, jedynie u podstawy trzonu miąższ robi się siny lub czarno-zielony. Pachnie dość przyjemnie – mąką. Smak ohydny, gorzki.
Wysyp spor brązowy. Zarodniki z nieregularnymi guzkami.
Sarniaka gorzkiego łatwo pomylić z paroma innym przedstawicielami tego rodzaju. Sarniak fiołkowy (S. jeoides) miewa identyczny, brązowy kolor, ale różni się gładkim kapeluszem oraz wyraźnie liliowym miąższem, zmieniającym stopniowo barwę na fioletową. Z kolei sarniak dachówkowaty (S. imbricatus) oraz sarniak sosnowy (S. squamosus) okryte są większymi, a mocniej odstającymi łuskami, przypominającymi dachówki. Oba ww. sarniaki: dachówkowaty i sosnowy, nieodróżniane przez polski lud, zwane gwarowo „sarnami”, „kozami” bądź „krowimi językami”, preferują zupełnie inne siedliska – bory iglaste, gdyż pierwszy z nich współżyje ze świerkiem, a drugi z sosną.
Właściwości
Z powodu nader gorzkiego smaku sarniak gorzki jest grzybem całkowicie niejadalnym, w przeciwieństwie do znacznie odeń pospolitszych w Polsce „krowich języków”, które bywały spożywane mimo gorzkawego posmaku i łykowatej konsystencji.
Zastosowanie
Współcześnie brak jest zastosowania sarniaka gorzkiego z racji bardzo rzadkiego występowania, prawnego zakazu zbioru oraz okropnego smaku.