antyseptyka
Antyseptyka — Antyseptyka – postępowanie oraz dziedzina medycyny polegające na niszczeniu drobnoustrojów (bakterii, wirusów, grzybów) obecnych na powierzchni skóry, błon śluzowych i ran z wykorzystaniem środków zwanych antyseptykami, co uniemożliwia przedostanie się drobnoustrojów do tkanek.
Historia antyseptyki
Antyseptyka (gr. anti – przeciw, sepsis – zakażenie, sepsa, dosłownie – zapobieganie zakażeniu) polega na niszczeniu drobnoustrojów (bakterii, wirusów i grzybów) znajdujących się na powierzchni skóry, błon śluzowych oraz ran z wykorzystaniem środków mających na celu uniemożliwienie ich przedostania się do tkanek – antyseptyków.
Prekursorem antyseptyki był węgierski lekarz położnik Ignaz Semmelweis (1818-1865), który w 1847 r. wprowadził stosowanie podchlorynu wapnia jako środku do odkażania rąk przed wykonywaniem badań i zabiegów w klinikach położniczych, dzięki czemu znacząco obniżył się odsetek kobiet umierających wskutek gorączki połogowej.
Powszechne stosowanie metod antyseptycznych zapoczątkowało opublikowanie w 1867 r. pracy „Zasady antyseptyki w praktyce chirurgicznej” (ang. Antiseptic Principle of the Practice of Surgery) przez angielskiego lekarza Josepha Listera (1827-1912), zwanego „ojcem antyseptyki”. Propagował stosowanie kwasu karbolowego (fenolu) w formie rozpylonego aerozolu jako skutecznego środka bakteriobójczego i grzybobójczego w celu zapobiegania zakażeniom podczas zabiegów chirurgicznych.

Jednym z pionierów antyseptyki był także polski chirurg Jan Antoni Mikulicz-Radecki (1850-1905), który wprowadził jodoform – środek antyseptyczny stosowany w leczeniu zakażonych ran i owrzodzeń od końca XIX w. do połowy XX w., obecnie używany głównie w weterynarii i stomatologii ze względu na toksyczność po dostaniu się do krwiobiegu oraz wywoływanie reakcji alergicznych. Opracował także recepturę maści składającej się z azotanu srebra i balsamu peruwiańskiego (maść Mikulicza), wykazującej działanie przeciwbakteryjne i przeciwpasożytnicze, wykorzystywanej w leczeniu trudno gojących się ran i owrzodzeń.
Środki antyseptyczne
Środki antyseptyczne, antyseptyki są substancjami chemicznymi stosowanymi w antyseptyce do niszczenia drobnoustrojów obecnych na powierzchni skóry i błon śluzowych, w jamach ciałach oraz ranach.
Antyseptyki wykazują działanie zabójcze dla drobnoustrojów (środki bakteriobójcze, wirusobójcze, grzybobójcze) bądź hamują wzrost i rozmnażanie drobnoustrojów (środki bakteriostatyczne, wirusostatyczne i grzybostatyczne). Antyseptyki w założeniu są środkami nieszkodliwymi dla organizmu ludzkiego. Używane są w stężeniach wystarczająco wysokich do zniszczenia drobnoustrojów i jednocześnie odpowiednio niskich, by nie doprowadzić do uszkodzenia tkanek. Antyseptyki obejmują środki do przemywania, smarowania, pędzlowania, płukania oraz rozpylania w formie aerozoli.

Do powszechnie stosowanych środków antyseptycznych należą:
- woda utleniona – 3% roztwór nadtlenku wodoru (H2O2), stosowana do odkażania ran powierzchniowych i płukania jamy ustnej w stanach zapalnych (po rozcieńczeniu wodą
- nadmanganian potasu – związek o silnych właściwościach bakteriobójczych i grzybobójczych; stosowany do przemywania skóry, ran i owrzodzeń (stężenie 0,05%) oraz płukania jamy ustnej w stanach zapalnych (stężenie 0,025%);
- gencjana (fiolet gencjanowy) – 0,5-2% wodny lub spirytusowy roztwór fioletu gencjanowego (mieszaniny fioletu krystalicznego i fioletu metylowego) o właściwościach bakteriobójczych, bakteriostatycznych i grzybobójczych, stosowany do odkażania skóry, błon śluzowych i ran;
- etanol (alkohol etylowy) – antyseptyk o właściwościach antybakteryjnych i przeciwgrzybiczych; wykorzystywany np. do odkażania skóry przez wykonaniem zastrzyku oraz jako składnik antybakteryjnych żelów do dezynfekcji rąk;
- izopropanol (propan-2-ol, alkohol izopropylowy) – 70% wodny roztwór stosowany jest jako płyn antyseptyczny do odkażania rąk;
- glukonian chlorheksydyny (CHG) – antyseptyk wykazujący właściwości antybakteryjne (bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, tlenowce i beztlenowce) oraz przeciwgrzybicze (drożdżaki); stosowany do odkażania skóry (0,5% roztwór alkoholowy lub 1% roztwór wodny) i rąk (roztwór alkoholowy o stężeniu do 4%) przed zabiegiem chirurgicznym, do dezynfekcji ran oparzeniowych (0,5% roztwór wodny) oraz jako składnik past do zębów i płynów do płukania jamy ustnej (zwalczanie bakterii próchnicotwórczych);
- jodyna (nalewka jodowa) – rozcieńczony roztwór jodu w etanolu z dodatkiem jodku potasu, wykorzystywany do odkażania niewielkich, powierzchniowych ran i otarć naskórka
- jodopowidon – związek kompleksowy jodu z poliwinylopirolidonem (PVP), środek antyseptyczny i dezynfekcyjny o działaniu bakteriobójczym, przeciwwirusowym, przeciwgrzybiczym i przeciwpierwotniakowym;
- octenisept – środek antyseptyczny składający się z dichlorowodorku oktenidyny, alkoholu fenoksyetylowego i substancji pomocniczych; wykazujący działanie bakteriobójcze (bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne), wirusobójcze (wirusy opryszczki, wirusy zapalenia wątroby typu B i wirus HIV) oraz grzybobójcze (drożdżaki); stosowany do odkażania skóry i błon śluzowych, często używany jako substytut glukonianu chlorheksydyny;
- poliheksanid (PHMB) – antyseptyk o działaniu bakteriobójczym i grzybobójczym, stosowany do odkażania skóry i błon śluzowych przed i po zabiegach chirurgicznych oraz w leczeniu trudno gojących się ran i owrzodzeń;
- roztwory ponadtlenków (SOS, ang. superoxidized solution) – antyseptyki o szerokim spektrum działania (bakteriobójcze, wirusobójcze i grzybobójcze); np. Microdacyn® stosowany jest do odkażania i płukania ran ostrych i przewlekłych (owrzodzeń, ran oparzeniowych i pooperacyjnych, odleżyn).



