Cele dezynfekcji
Dezynfekcja (odkażanie) jest zabiegiem polegającym na zniszczeniu form wegetatywnych (aktywnych) i form przetrwalnikowych (spoczynkowych) drobnoustrojów chorobotwórczych (wirusów, bakterii, grzybów, pasożytów) obecnych w określonym środowisku zewnętrznym, którego głównym celem jest zapobieganie wywoływanym przez nie infekcjom (zakażeniom). Dezynfekcja, w odróżnieniu od procesu sterylizacji (wyjaławiania), nie umożliwia całkowitej eliminacji wszystkich mikroorganizmów patogennych lecz ograniczenie ich liczebności do poziomu skutecznie ograniczającego ich możliwości rozwoju i dalszego rozprzestrzeniania.
Skuteczność zabiegu dezynfekcji zależy od następujących czynników:
- gatunku, liczebności, aktywności fizjologicznej i stopnia odporności drobnoustrojów chorobotwórczych na działanie środków dezynfekcyjnych;
- rodzaju, właściwości fizycznych i chemicznych, stężenia i czasu działania środków dezynfekcyjnych na drobnoustroje chorobotwórcze;
- warunków środowiska zewnętrznego – temperatury, wilgotności, poziomu pH, stężenia kationów wapnia (Ca²⁺) i manganu (Mn²⁺), obecności materii organicznej.
Dezynfekcja może być prowadzona w środowisku wodnym lub gazowym z wykorzystaniem środków fizycznych (np. wysokiej temperatury, promieni ultrafioletowych) bądź chemicznych środków dezynfekcyjnych (m.in. alkoholi, fenoli, aldehydów, związków chloru, utleniaczy). Odkażanie przedmiotów lub powierzchni termolabilnych (wrażliwych na działanie wysokich temperatur) odbywa się z użyciem niskoprocentowych roztworów środków dezynfekcyjnych podgrzanych do temperatury 40-60°C (tzw. dezynfekcja termiczno-chemiczna).
Dezynfekcja polega na niszczeniu drobnoustrojów chorobotwórczych (np. wirusów, bakterii, grzybów, pasożytów) w celu zapobiegania wywoływanym przez nie infekcjom. Źródło: Shutterstock
Fizyczne metody dezynfekcji
Fizyczne metody dezynfekcji opierają się głównie na stosowaniu środków denaturujących zaburzających drugo-, trzecio- i czwartorzędową strukturę białek drobnoustrojów (np. białek błony komórkowej, białek kapsydu wirusowego, enzymów i ich metabolitów) lub środków mutagennych powodujących uszkodzenie łańcuchów nukleotydowych kwasów nukleinowych (DNA lub RNA) skutkujące zakłóceniem prawidłowego przebiegu replikacji i syntezy białek.
Środki fizyczne wykorzystywane w dezynfekcji obejmują:
- parę wodną o temperaturze 100-105°C używaną w warunkach ciśnienia normalnego (1 atm) (odkażanie sprzętu i wyposażenia sanitarnego) bądź ciśnienia zmniejszonego (0,45-0,5 atm) (odkażanie sprzętu, odzieży i powierzchni użytkowych);
- promieniowanie ultrafioletowe C (UV-C) o krótkiej długości fali i wysokiej aktywności przeciwdrobnoustrojowej, zawierające się w zakresie 250-265 nm; używane do odkażania pomieszczeń, nieosłoniętych powierzchni płaskich, powietrza i wody;
- filtrację, czyli mechaniczne oddzielanie drobnoustrojów na filtrach membranowych; używaną do odkażania substancji wrażliwych na wysoką temperaturę (np. roztworów enzymów i antybiotyków, surowic zwierzęcych) i oczyszczania powietrza.
Skuteczność działania środków fizycznych (np. wysokiej temperatury) jest wyższa przy dużej wilgotności środowiska ze względu na większą zdolność przenikania do wnętrza komórek drobnoustrojów. Działanie dezynfekcyjne promieniowania ultrafioletowego (UV), w związku z niskim stopniem penetracji, jest najbardziej efektywne na zewnętrznych powierzchniach odkażanych materiałów, przy stosunkowo długim okresie ekspozycji (naświetlania).
Dezynfekcja pomieszczeń szpitalnych z wykorzystaniem lamp emitujących promienie ultrafioletowe (UV-C). Źródło: Jbruiz/Shutterstock
Chemiczne metody dezynfekcji
Chemiczne metody dezynfekcji polegają na stosowaniu substancji chemicznych – środków dezynfekcyjnych (odkażających), których działanie polega głównie na niszczeniu struktur komórkowych mikroorganizmów patogennych (np. ściany komórkowej, błony komórkowej, kapsydu wirusowego) bądź zakłócaniu przebiegu ich procesów życiowych (np. metabolizmu, wymiany substancji odżywczych między wnętrzem komórki i środowiskiem zewnętrznym).
Chemiczne środki dezynfekcyjne obejmują:
- alkohole (np. etanol, n-propanol, izopropanol) stosowane do odkażania rąk, skóry, przedmiotów i niewielkich powierzchni użytkowych;
- aldehydy (np. formaldehyd, aldehyd glutarowy, aldehyd ortoftalowy) stosowane do odkażania narzędzi, przedmiotów i powierzchni użytkowych;
- związki fenolowe i ich pochodne (np. fenol, fenylofenol, krezol, rezorcynol, tymol, chloroksylenol) stosowane do odkażania narzędzi i powierzchni użytkowych;
- kwasy i zasady (np. wodorotlenki sodu, potasu, wapnia i magnezu; kwas siarkowy (IV), nadtlenokwasy) stosowane do odkażania narzędzi i powierzchni użytkowych;
- związki chlorowców (np. podchloryn sodu, chloramina, ditlenek chloru, kwas podchlorawy, jodyna, jodofory) stosowane do odkażania powierzchni skóry, wody pitnej i basenowej, tekstyliów (np. odzieży, pościeli) i powierzchni użytkowych;
- czwartorzędowe sole amoniowe (np. chlorki benzalkoniowe) stosowane do odkażania rąk, powierzchni skóry i błon śluzowych oraz narzędzi;
- środki utleniające (utleniacze) (np. ozon, woda utleniona, nadmanganian potasu) stosowane do odkażania skóry i błon śluzowych, tekstyliów, urządzeń i powierzchni użytkowych, pomieszczeń oraz oczyszczania wody (np. ozonowanie);
- substancje powierzchniowo czynne (tzw. tenzydy) (np. mydła, szampony i żele antybakteryjne, oktenidyna) stosowane do odkażania rąk i skóry;
- pochodne biguanidów (np. chlorheksydyna, poliaminopropylobiguanid) stosowane do odkażania skóry, błon śluzowych, ran i skaleczeń oraz narzędzi chirurgicznych;
- związki metali ciężkich (srebra, miedzi, rtęci) (np. sublimat chlorku rtęci, azotan srebra) stosowane do odkażania powierzchni skóry i błon śluzowych, ran i skaleczeń;
- barwniki (np. mleczan etakrydyny – Rivanol, fiolet krystaliczny, fiolet gencjanowy) stosowane do odkażania skóry i błon śluzowych oraz ran i skaleczeń.
Chemiczne środki dezynfekcyjne wykazują większą aktywność przeciwdrobnoustrojową przy wyższym stężeniu, dłuższym okresie działania, wyższej temperaturze i stopniu wilgotności. Ich aktywność spada, gdy na odkażanej powierzchni obecne są duże ilości zanieczyszczeń organicznych. Niektóre środki dezynfekcyjne dobrze działają w środowisku o obojętnym lub lekko zasadowym pH (np. czwartorzędowe sole amoniowe); inne substancje odkażające są najbardziej skuteczne środowisku o pH kwaśnym (np. fenole, związki chlorowców).
Odkażanie rany za pomocą wody utlenionej. Źródło: Robert Przybysz/Shutterstock
Zastosowania dezynfekcji
Zabiegi dezynfekcji stosowane są w przypadku zanieczyszczenia określonych powierzchni potencjalnie zakaźnym materiałem biologicznym (np. krwią, śliną, wydzieliną górnych dróg oddechowych) bądź w ramach działań profilaktycznych (zapobiegawczych) mających na celu zwalczanie i ograniczenie rozprzestrzeniania się drobnoustrojów chorobotwórczych.
Fizyczne środki dezynfekcyjne (np. para wodna, promienie ultrafioletowe) wykorzystywane są głównie do odkażania pomieszczeń, powierzchni użytkowych, sprzętu oraz wyposażenia sanitarnego. Lampy emitujące promienie ultrafioletowe (UV-C) używane są do oczyszczania powietrza z mikroorganizmów patogennych (np. w szpitalach, przychodniach, aptekach, laboratoriach, salonach kosmetycznych) oraz w procesie uzdatniania wody pitnej.
Chemiczne środki dezynfekcyjne (odkażające) są stosowane do odkażania rąk i powierzchni skóry (np. alkohole, mydła, żele antybakteryjne) oraz ran i skaleczeń (np. oktenidyna, woda utleniona, spirytus salicylowy, etanol). Wykorzystywane są również do odkażania urządzeń sanitarnych (np. toalety, umywalki, wanny, kabiny prysznicowej), powierzchni i przyrządów kuchennych (np. blatów, desek do krojenia), małych i dużych powierzchni szpitalnych oraz narzędzi chirurgicznych (preparaty alkoholowe i chlorowe). Związki chloru (podchloryn sodu) i utleniacze (ozon) używane są do uzdatniania wody pitnej oraz odkażania wody basenowej.
Dozownik i tabletki chlorowe do odkażania wody basenowej. Źródło: Netpixi/Shutterstock
Bibliografia
- Gerald E. McDonnell ; “Antisepsis, Disinfection, and Sterilization: Types, Action, and Resistance”; ASM Press 2017.;
- Milton Joseph Rosenau; “Disinfection and Disinfectants ”; Legare Street Press 2021.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.) ; “Encyklopedia biologiczna T. II”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.;
- Cezary W. Korczak ; “Higiena. Ochrona zdrowia. Podręcznik do szkół medycznych, ”; wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1994. ;
- K.-H. Lautenschlager, W. Schroter, A. Wanninger; “Nowoczesne kompendium chemii”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016.;
- Kazimiera Nosowska; “Podstawy sterylizacji i dezynfekcji w zwalczaniu chorób zakaźnych”; Wydawnictwo Czelej, Lublin 1999.;
- promil
