endemit

Endemit — takson (podgatunek, gatunek, rodzaj, rodzina, a nawet rząd roślin lub zwierząt) występujący na ograniczonym obszarze, zwykle nie obejmującym całego kontynentu lub krainy zoogeograficznej.

Charakterystyka endemitów

Rozmieszczenie endemitów jest nierównomierne – gatunki endemiczne zwykle występują na geograficznie i biologicznie izolowanych obszarach, takich jak wyspy (np. Madagaskar, Nowa Zelandia, Nowa Kaledonia), archipelagi (Hawaje, Maskareny, Galapagos), obszary wyżynne i górskie (np. Wyżyna Abisyńska), płaskowyże (np. Roraima w Ameryce Południowej), a także duże jeziora (Bajkał, Tanganika, Malawi, Jezioro Wiktorii). W Polsce najwięcej gatunków endemicznych występuje na obszarach górskich, w szczególności w Tatrach.

Grupy taksonomiczne występujące na wyspach, zwłaszcza oceanicznych, charakteryzują się większą liczbą gatunków endemicznych niż te występujące na kontynentach. Ograniczona powierzchnia wysp, izolacja, szybszy efekt różnicujący dryfu genetycznego wpływa na szybsze zachodzenie procesu specjacji, czyli powstawaniu nowych gatunków.

Endemity zwykle są przystosowane do ściśle określonych warunków życia, mają wąski zakres tolerancji ekologicznej (są stenobiontami). Gatunki te są bardzo wrażliwe na wszelkie zmiany zachodzące w ich środowisku, dlatego też większość endemitów stanowią gatunki zagrożone wyginięciem. Duża liczba gatunków endemicznych, występujących zwłaszcza na wyspach, wymarła w związku z działalnością człowieka – niszczeniem siedlisk, wprowadzaniem obcych gatunków zwierząt i roślin, nadmiernymi polowaniami.

Podział endemitów

Wyróżnia się następujące kategorie endemitów:

• paleoendemity,
• neoendemity,
• subendemity.

Paleoendemity to gatunki, które w przeszłości miały większy zasięg występowania, a obecnie zasiedlają ograniczone i przeważnie niewielkie obszary (refugia). Są często także reliktami w przeważającej większości wymarłych linii ewolucyjnych. Są gatunkami zagrożonymi wyginięciem. Paleoendemitem jest hatteria (Sphenodon punctatus) – jedyny żyjący przedstawiciel rzędu gadów ryjogłowych (Sphenodontia), występujący w Nowej Zelandii, oraz drzewo smocze (Dracaena draco), występujące na Maderze i Wyspach Kanaryjskich. Dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala) podczas ostatniego zlodowacenia występował na obszarze całej Polski, obecnie spotykany jest wyłącznie w Tatrach i Pieninach – jest reliktem polodowcowym.

Neoendemity są gatunkami powstałymi stosunkowo niedawno na ograniczonym obszarze w wyniku adaptacji miejscowych populacji do różnych warunków środowiskowych (radiacja adaptatywna), w wyniku izolacji reprodukcyjnej lub hybrydyzacji i poliploidyzacji u roślin. Neoendemitami powstałymi w wyniku radiacji adaptatywnej są pielęgnice (Cichlidae) występujące w jeziorach Wiktorii, Tanganika i Malawi w Afryce, zięby Darwina z rodziny tanagr (Thraupidae) z Galápagos, hawajki (drepanisy) z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae) występujące na Hawajach oraz wangi (Vangidae) z Madagaskaru.

Subendemity są gatunkami, których główny zasięg znajduje się na danym obszarze, ale nieliczne, pojedyncze stanowiska znajdują się poza głównym obszarem występowania. Górówka farte (Erebia pharte), motyl z rodziny rusałkowatych (Nymphalidae) jest subendemitem alpejskim, występującym lokalnie w Tatrach.

Podział endemitów ze względu na obszar występowania:

• endemit autochtoniczny (endemit rodzimy) – gatunek, który występuje na obszarze, na którym wyewoluował;
• endemit allochtoniczny – występuje obecnie na obszarze innym, niż obszar pochodzenia, na skutek zmiany zasięgu spowodowanej np. dyspersją.

Podział endemicznych gatunków roślin ze względu na pochodzenie i zasięg występowania:

• schizoendemity (endemowikarianty) – gatunki endemiczne powstałe w wyniku fragmentacji zasięgu gatunku wyjściowego, posiadają wspólne pochodzenie i taką samą liczbę chromosomów;
• patroendemity – gatunki diploidalne o małych zasięgach występowania, które dały początek szerzej rozmieszczonym gatunkom;
• apoendemity – gatunki o wąskich zasięgach występowania, powstałe skokowo w wyniku poliploidyzacji diploidalnego gatunku wyjściowego,  np. warzucha polska (Cochlearia polonica).

Obszary o wysokim udziale gatunków endemicznych

Stopień endemizmu można definiować jako liczbę gatunków endemicznych na danym obszarze bądź jako proporcję gatunków (taksonów) endemicznych w stosunku do wszystkich gatunków występujących na danym obszarze.

Obszary o dużej bioróżnorodności i zagrożone utratą siedlisk nazywane są hotspotami. Obszar ten musi spełniać dwa kryteria: musi tam występować minimum 0,5% lub 1500 gatunków endemicznych roślin naczyniowych oraz utracił minimum  70% swojej pierwotnej pokrywy roślinnej. Te kryteria spełnia 36 obszarów, na których występuje ok. 60% wszystkich gatunków roślin, ptaków, ssaków, gadów i płazów, z których dużą część stanowią gatunki endemiczne.Obszary o największym udziale gatunków endemicznych:

• Australia –87% gatunków ssaków, 45% ptaków, 89% gadów, 90% ryb i 93% płazów;
• Hawaje – 91% gatunków roślin kwiatowych, 99% gatunków ptaków i 100% gatunków owadów;
• Galapagos – ponad 80% gatunków ptaków lądowych, 97% gadów i ssaków lądowych, ponad 20% gatunków morskich i 30% roślin;
• Nowa Zelandia – 80% gatunków roślin, 70% ptaków, 100% nietoperzy, płazów i gadów, 90% ryb słodkowodnych, 90% owadów i mięczaków;
• Madagaskar – ok. 90% wszystkich gatunków roślin i zwierząt;
• Jezioro Tanganika – ok. 98% gatunków ryb z rodziny pielęgnicowatych (Cichlidae), podobnie w jeziorach Wiktorii i Malawi.

Bibliografia:

1. An Ecological and Evolutionary Approach, C. Barry Cox, Richard Field, Richard J. Ladle, Peter D. Moore, John Wiley & Sons Inc., 2016.
2. Słownik encyklopedyczny, Grażyna Łabno, Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006.
3. Encyklopedia biologiczna T. III, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
4. Ewolucja, Douglas Futuyma, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.
5. Hotspots Revisited: Earth’s Biologically Richest and Most Endangered Terrestrial Ecoregions, Russell A. Mittermeier, Patricio Robles Gil, Michael Hoffman, Conservation International, 2005.
6. The Song of the Dodo: Island Biogeography in an Age of Extinction, David Quammen, Scribner, New York, 1996.