Relikty biogeograficzne
Relikty biogeograficzne to gatunki lub wyższe jednostki taksonomiczne roślin i zwierząt, mających w przeszłości szerszy zasięg geograficzny, których występowanie ogranicza się obecnie do niewielkich, ograniczonych obszarów zwanych refugiami (ostojami). Przykładami refugiów są szczyty górskie wystające ponad lądolód podczas zlodowaceń, fragmenty wilgotnych lasów równikowych w Amazonii o stabilnych warunkach klimatycznych w plejstocenie oraz wyspy oceaniczne.
Przyczyny powstawania reliktów:
- naturalne zmiany zachodzące w środowisku, jak m.in. zmiany klimatyczne, zmiany topograficzne, zmiany edaficzne, konkurencja z innymi gatunkami (relikty pierwotne),
- zmiany antropogeniczne związane z działalnością człowieka, jak m.in. utrata siedlisk w wyniku wylesiania, osuszania terenów podmokłych, nadmierne polowania, introdukcja obcych gatunków (relikty wtórne), np. wilk workowaty (Thylacinus cynocephalus) występujący pierwotnie w Australii, Tasmanii i Nowej Gwinei, po przybyciu człowieka i wprowadzeniu psa dingo przetrwał w swym ostatnim refugium (Tasmanii) do lat 30-tych XX wieku.
Wyżni Mały Furkotny Stawek w słowackich Tatrach Wysokich – refugium skrzelopływki bagiennej (Branchinecta paludosa).
- relikty trzeciorzędowe – gatunki o szerokim zasięgu w trzeciorzędzie, obecnie występujące na niewielkich obszarach, np. sosna rumelijska (Pinus peuce) porastająca w trzeciorzędzie cały obszar Europy, o zasięgu ograniczonym obecnie do Płw. Bałkańskiego; sekwoja (Sequoia) o zasięgu obejmującym półkulę południową, występująca dziś w płn. Kalifornii i Oregonie.
- relikty glacjalne (relikty polodowcowe) – gatunki, które poszerzyły swój zasięg występowania wraz z przesuwającym się na południe czołem lodowca, a po jego ustąpieniu pozostały na nielicznych stanowiskach w górach lub na niżu, np. skrzelopływka bagienna – skorupiak występujący w strefie podbiegunowej oraz na jednym stanowisku w słowackich Tatrach Wysokich; rośliny tundrowe – brzoza karłowata (Betula nana) występująca ponadto na torfowiskach i górach śr. i płd. Europy oraz dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala) występujący m.in. w Tatrach i Pieninach.
- relikty kserotermiczne – gatunki, które poszerzyły swój zasięg geograficzny na północ w okresie ocieplenia klimatu (np. po ustąpieniu lodowca), a następnie zostały odizolowane od naturalnego obszaru występowania, np. ostnica Jana (Stipa joannis), miłek wiosenny (Adonis vernalis) i wisienka stepowa (Prunus fruticosa) porastające stepy oraz izolowane stanowiska na suchych i nasłonecznionych zboczach (murawy kserotermiczne).
Niektóre gatunki reliktowe – relikty wędrujące – mogą wtórnie zasiedlać nowe obszary z refugiów, np. cieszynianka wiosenna (Hacquetia epipactis) poszerzyła swój zasięg z ostoi po południowej stronie Karpat i obecnie występuje również na obszarze Polski (np. na Pogórzu Cieszyńskim).
Brzoza karłowata (Betula nana) – relikt polodowcowy. Wikimedia.org
Relikty ewolucyjne (relikty filogenetyczne) to gatunki lub wyższe jednostki taksonomiczne roślin i zwierząt, które stanowią pozostałość po wymarłych, bogatych w gatunki grupach. Relikty ewolucyjne określa się niekiedy mianem „żywych skamieniałości”.
Do reliktów ewolucyjnych zalicza się:
- widłoróg amerykański (Antilocapra americana) – jedyny żyjący gatunek rodziny widłorogowatych (Antilocapridae), której liczni przedstawiciele występowali w trzeciorzędzie na obszarze Ameryki Północnej;
- hatteria (Sphenodon punctatus) – jedyny przedstawiciel rzędu gadów ryjogłowych (Sphenodontia), z licznymi gatunkami występującymi na całej kuli ziemskiej w erze mezozoicznej;
- miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) – jedyny przedstawiciel rzędu miłorzębowych (Ginkgoales) licznie reprezentowanego w erze mezozoicznej;
- widłaki z rodzajów Isoëtes, Lycopodium i Selaginella, których liczne gatunki występowały powszechnie w okresie ery paleozoicznej;
- łodzikowce (Nautiloidea) – podgromada głowonogów (Cephalopoda), do której należy kilkanaście współcześnie żyjących gatunków i ok. 2,5 tys. gatunków kopalnych;
- ostrogony (Xiphosura) – podgromada staroraków (Merostomata) obejmująca 4 żyjące współcześnie gatunki, w tym skrzypłocza wielkiego (Limulus polyphemus);
- latimeria (Latimeria) – rodzaj obejmujący dwa współczesne gatunki ryb stanowiące jedyną pozostałość rzędu trzonopłetwokształtnych (Coelacanthiformes) o wielu gatunkach występujących w erze paleozoicznej i mezozoicznej.
Widłoróg amerykański (Antilocapra americana). Wikimedia.org
Zasięg reliktów przeważnie ograniczony jest do niewielkiego obszaru bądź kilku izolowanych stanowisk bez możliwości migracji osobników pomiędzy populacjami. Kojarzenia krewniacze skutkujące zmniejszaniem się różnorodności genetycznej, niszczenie siedlisk, konkurencja ze strony introdukowanych gatunków oraz zmiany klimatyczne sprawiają, że większość gatunków reliktowych to gatunki zagrożone wyginięciem.
Ochrona reliktów obejmuje badanie ich zasięgów i zajmowanych siedlisk, liczebności, struktury i dynamiki populacji, a także szacowanie potencjalnych zagrożeń. Istotne jest wprowadzanie skutecznej ochrony gatunkowej reliktów, zarówno na obszarze występowania, a także w warunkach sztucznych, np. programy hodowli zwierząt w ogrodach zoologicznych, mających na celu ich późniejszą reintrodukcję do środowiska naturalnego, przenoszenie roślin na siedliska zastępcze.
Hatteria (Sphenodon punctatus). Wikimedia.org
Bibliografia
- “Nowa Encyklopedia Powszechna PWN”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997;
- Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. IX”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006;
- Douglas Futuyma; “Ewolucja”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005;
- promil
