Mięczaki (Mollusca) –
typ należący do
królestwa , do grupy
bezkręgowców. Posiadają ciała dwubocznie symetryczne, najczęściej złożone z głowy, worka trzewiowego oraz mięsistej nogi będącej
narządem ruchu. Mięczaki różnią się od siebie szczegółami
anatomicznymi oraz prowadzonym trybem
życia. Należy do nich około 150 tys.
gatunków, w tym przede wszystkim
ślimaki,
głowonogi,
małże i chitony. Dziedzina zoologii zajmująca się mięczakami to
malakologia. Mięczaki występują zarówno na
lądzie, jak i w wodach słodkich i słonych. Przeważająca część z nich zasiedla jednak
środowisko wodne. W
Polsce żyje około 230 gatunków mięczaków.
Mięczaki stanowią najliczniejszy, zaraz po , typ w zwierząt.
Cechy charakterystyczne mięczaków:
- brak szkieletu, miękkie i wodniste ciało;
- obecność muszli i ochraniającej;
- asymetryczność ciała, wynikająca ze skrętu muszli;
- ciało okryte skórno-mięśniowym płaszczem.
Muszle u mięczakówWiększość mięczaków posiada muszlę, która pełni funkcję ochronną. Powstaje ona w wyniku
pracy specjalnych
gruczołów płaszcza. Produkowana przez nie wydzielina wytwarzana jest na powierzchni i na brzegu płaszcza. Wraz ze
wzrostem osobnika brzegi płaszcza odsuwają się od siebie, tworząc kolejne
warstwy muszli, która następnie układa się w różne kształty, w zależności od gatunku i uwarunkowań
genetycznych. Największą
różnorodność w kształcie muszli obserwuje się u ślimaków. U ślimaków nagich, nieposiadających muszli, można zaobserwować szczątkowe płytki znajdujące się wewnątrz ciała.
Muszle mogą być jedno lub dwuczęściowe. Zwykle skręcają się w różnych kierunkach, najczęściej stożkowo, zatokowo, prawoskrętnie lub lewoskrętnie. Ze względu na kierunek skręcania wyróżniamy muszle: ortokonowe (proste), cyrtokonowe (zagięte lekko wklęśle lub wypukle w stosunku do strony brzusznej, gyrokonowe (zwinięte, lecz skręty nie stykają się ze sobą), planispiralne (zwinięte w jednej płaszczyźnie, obejmują poprzednie skręty), trochospiralne (skręcone wieżyczkowato).
Muszla jest niczym innym jak zewnętrznym, wapiennym szkieletem, który chroni delikatne ciało ślimaka przed zagrożeniami z zewnątrz. Składa się z trzech warstw, z których jedną jest warstwa perłowa, czyli hipostrakum. Ma ona charakterystyczną opalizującą
barwę.
Masa perłowa tworzy się z drobnych blaszek zbudowanych z
węglanu wapnia i może odkładać się także wokół niewielkich elementów przedostających się do muszli, np. wokół
ziarenek piasku. Wówczas powstają grudki znane powszechnie jako perły.
Oddychanie mięczakówMięczaki to przede wszystkim mieszkańcy słonych i słodkich wód, dlatego większość gatunków wyposażona jest w
skrzela. Gatunki lądowe oddychają przez silnie ukrwione fałdy płaszcza, które spełniają rolę
płuc. Jamy płaszczowe są umiejscowione pomiędzy fałdem płaszcza i tułowiem.
W
systematyce mięczaki dzielą się na 11
gromad:
- bezpłytkowce,
- chitony,
- hiolity (wymarłe),
- ślimaki,
- małże,
- głowonogi,
- łódkonogi,
- tarczkonogi,
- rostrokonchy (wymarłe),
- jednotarczowce,
- Helcionelloida (wymarłe).
Spośród wszystkich gromad, najliczniejsze i najbardziej zróżnicowane są oczywiście ślimaki, małże oraz głowonogi.
Ślimaki nazywane są inaczej brzuchonogami. Na głowie posiadają dwie pary czułków. Na dłuższej parze umiejscowione są
oczy, na krótszej znajdują się narządy węchowe. Noga ślimaka jest to
mięsień poprzecznie prążkowany. Wydziela ona
śluz ułatwiający poruszanie się (zmniejszający tarcie o
podłoże).
Układ nerwowy ślimaka tworzą parzyste zwoje nerwowe, unerwiające głowę, trzewia, płaszcz i nogę.
Układ krwionośny otwarty.
Układ pokarmowy rozpoczyna się jamą gębową, a dalej przechodzi w język z tarką, gardziel, przełyk,
żołądek,
wątrobo-
trzustkę i jest zakończony otworem odbytowym. Ślimaki mogą oddychać skrzelami (gatunki skrzelodyszne – morskie i nieliczne słodkowodne) lub płucami (gatunki płucodyszne – lądowe oraz większość słodkowodnych). Są rozdzielnopłciowe.
Przykłady gatunków wodnych: zagrzebki, rozkolce, szkarłatniki, zatoczki, błotniarki (dwa ostatnie należą do płucodysznych).
Przykłady gatunków lądowych: winniczki, szklarki.
Małże nie posiadają głowy. Pozbawione są też narządów
zmysłów i mają bardzo słabo rozwinięty układ nerwowy. Ich ciała wyposażone są w syfon wpustowy i wypustowy służące
oddychaniu. Posiadają
serce i
nerki. Układ pokarmowy przedstawia się tak jak u ślimaków, za wyjątkiem braku gardzieli. Małże zamieszkują zarówno wody słodkie, jak i słone. Gatunki bytujące w wartkich wodach są zwykle rozdzielnopłciowe, zaś w stałych przeważają obojnaki.
Przykłady gatunków morskich:
omułek,
ostryga,
sercówka. Gatunki słodkowodne: szczeżuja, skójka.
Głowonogi są największymi bezkręgowcami żyjącymi na Ziemi. Noga przekształcona jest u nich w ramiona i lejek, dzięki któremu poruszają się ruchem odrzutowym. Posiadają muszle szczątkowe i oddychają skrzelami. W porównaniu do pozostałych mięczaków głowonogi są bardzo aktywne, dlatego wykształciły dwa obiegi
krwi – duży i mały. Mają również doskonalszy narząd
wzroku, a ze zwoju głowowego wykształciły
mózg. Dzielą się na dwuskrzelne i czteroskrzelne.
Gatunki dwuskrzelne:
ośmiornice i dziesięciornice (mątwy i
kałamarnice).
Gatunki czteroskrzelne: łodzik oraz wymarłe amonity i belemnity.