Foka szara (Szarytka morska) – opis, występowanie i ciekawostki
„Nie dotykaj!” – zawsze będę o tym mówił i pisał, kiedy przychodzi mi zajmować się tym zwierzęciem. Foka szara wylegująca się na plaży nie oczekuje naszej uwagi, a jedynie chce odpocząć. Czy jak Ty leżysz na łóżku, lubisz gdy ktoś Cię dotyka, gdy robi zdjęcia, gdy zaburza Twój spokój? Nie! Dlatego w takiej sytuacji na fokę szarą popatrz, poobserwuj i odejdź. Jeszcze nie raz przyjdzie Ci spotkać się z tym zwierzęciem. A foka szara kryje przed nami wiele tajemnic, o których warto mówić i pisać.
- Zgubić lanugo, by wydorośleć
- Foka szara – populacja
- Wygląd i dymorfizm płciowy foki
- Kolory i tekstura futra
- Tryb życia foki
- Zasięg występowania
- Okres godowy foki szarej
- Walki godowe samców
- Harem samic
- Młode foki i okres rozrodu fok szarych
- Foka szara jest drapieżnikiem prawdziwym
- Dieta foki szarej
- Znaczenie ekologiczne Foki Szarej
- Ujście Wisły obok wyspy fok szarych
- Program restytucji foki szarej
Zgubić lanugo, by wydorośleć
Foka szara albo szarytka morska (Halichoerus grypus) jest jednym z najbardziej charakterystycznych ssaków morskich zamieszkujących Morze Bałtyckie i Ocean Atlantycki. To największa i najbardziej pospolita z trzech gatunków fok występujących w Bałtyku.
Foka szara – populacja
Populacja foki szarej w Morzu Bałtyckim szacowana jest na około 47 tys. – 32 tys. osobników, co stanowi 30% XIX-wiecznej liczebności. Wówczas w Bałtyku żyło niemal 90 tys. tych zwierząt, które na skutek silnej presji łowieckiej oraz zmian środowiskowych skurczyły swoją liczebność.
Obecnie polskie wybrzeże regularnie odwiedza około 320 fok, z czego blisko 200 osobników widywanych jest w ujściu Wisły, w rezerwacie Mewia Łacha. Foki szare to zwierzęta stadne, często więc obserwuje się grupy liczące kilkadziesiąt osobników, zarówno na lądzie, jak i na powierzchni wody.
Wygląd i dymorfizm płciowy foki
Dymorfizm płciowy u tych zwierząt jest bardzo dobrze widoczny. Dorosłe samce dorastają do 310 kg i mają masywne, pomarszczone szyje oraz ciemne, jednolite futro. Samice są mniejsze, ważą od 100 do 190 kg, a ich szyje są gładkie i smuklejsze, pokryte jasnymi plamkami. Przez to samice z daleka wydają się bardziej smukłe od dużych, ciężkich przedstawicieli płci przeciwnej.
Pysk foki szarej jest wydłużony, wypukły, szeroki, przypominający psi. Oczywiście u samców wymienione cechy są bardziej zaznaczone. Futro fok szarych jest zróżnicowane kolorystycznie. Samce przeważnie mają futro jednolicie ciemne, często niemal czarne, które pomaga im w kamuflażu w głębokich wodach i podczas polowań. Samice i młode osobniki posiadają futro z ciemnymi plamkami, które rozrzucone są na całym ciele, nadając im unikalny wygląd. W miarę dorastania, młodociane osobniki tracą swoje plamki, a ich ubarwienie staje się bardziej jednolite.
Kolory i tekstura futra
Futro fok szarych może mieć różne odcienie od jasnoszarego do ciemnobrązowego. Na grzbietach często pojawiają się jasnoszare grzbiety, które kontrastują z ciemniejszymi bokami i brzuchem. Ta różnorodność kolorystyczna pomaga w kamuflażu zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Foki szare są również znane ze swojego gęstego futra, które chroni je przed zimnem w trudnych, północnych warunkach klimatycznych. Gęste futro jest kluczowe dla przetrwania, zapewniając izolację termiczną i ochronę przed wodą.
Tryb życia foki
Foki szare prowadzą wodno-lądowy tryb życia. Na lądzie odpoczywają, rodzą młode i karmią je, natomiast ich prawdziwe królestwo to wody, gdzie wykazują się niezwykłymi umiejętnościami nurkowania i polowania na ryby. Foki szare polują głównie na ryby, takie jak śledź, szprot, sieja i ryby z grupy dobijakowatych.
Zasięg występowania
Zasięg występowania gatunku rozciąga się od wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej po Europę, a w zasadzie to mamy do czynienia z dwiema populacjami – wschodnio Atlantycką oraz Europejską.
Zwierzęta genetycznie różnią się od siebie i trudno tutaj mówić o jakimkolwiek krzyżowaniu, ponieważ foki szare wiodą osiadły tryb życia. Tylko młode osobniki wędrują na odległości rzędu nawet 1000 km.
Okres godowy foki szarej
Okres godowy foki szarej jest wyjątkowym czasem w cyklu życia tych ssaków morskich. Rozpoczyna się on zazwyczaj na przełomie lutego i marca, co jest strategicznie zbieżne z okresem, kiedy młode foki przychodzą na świat.
Walki godowe samców
Podczas okresu godowego, samce fok szarych angażują się w intensywne walki o terytorium i dostęp do samice. Każdego roku, wczesną wiosną, dochodzi do tych widowiskowych starć. Wygrany samiec zdobywa najlepsze siedlisko, które oferuje optymalne warunki do polowania oraz bezpieczeństwo dla przyszłych matek jego potomstwa.
Harem samic
Zwycięski samiec nie tylko zyskuje dostęp do najlepszego terytorium, ale także do haremu samice. W skład haremu wchodzi kilka samic, które będą przyszłymi matkami jego dzieci. Taki system zapewnia, że najlepsze geny będą przekazywane dalej, co jest kluczowe dla zdrowia populacji fok szarych.
Młode foki i okres rozrodu fok szarych
Młode foki przychodzą na świat na przełomie lutego i marca. Po 11,5 miesiącach matka rodzi jedno szczenię pokryte lanugo, czyli tzw. futrem niemowlęcym koloru białego. Poród może odbywać się na brzegu jak również na lodzie.
Szczenięta ważą 11-20 kg i w ciągu niecałych 3 tygodni osiągają nawet 40 kg. Młode foki żywią się mlekiem matki, które zawiera 50-60% tłuszczu, co pozwala młodym szybko rosnąć i zyskać na wadze. Nie jest to bez znaczenia dla kondycji matek, które przecież ten tłuszcz mobilizują ze swoich zapasów, a w okresie laktacji nie żerują.
Po około 3 tygodniach młode foki linieją i zmieniają zupełnie ubarwienie futra. Przestają być białe, a przybierają kolory podobne do tych, jakie mają osobniki dorosłe. Po okresie laktacji samice porzucają szczenięta, same zaczynają intensywnie żerować, aby odrobić straty energii z sezonu rozrodczego, natomiast porzucone młodociane osobniki zostają zdane same na siebie i zaczynają polować. Samce osiągają dojrzałość płciową w wieku około 6 lat, podczas gdy samice osiągają ją wcześniej, w wieku 3-5 lat.
Foka szara jest drapieżnikiem prawdziwym
Trzeba przyznać, że foki ogólnie jako grupa, to zwierzęta wysoko wyspecjalizowane w pozyskiwaniu pokarmu. Spójrzmy, chociażby na ich kształt ciała. Obły, opływowy, zupełnie paraliżujący zwierzęta te na lądzie. Jedyne co mogą robić na plaży, to leżeć, odkarmiać młode, rodzić je i właściwie to tyle. Prawdziwym królestwem fok są wody. Tam ssaki naprawdę rządzą. Obły, opływowy kształt ciała foki szarej jest doskonale przystosowany do pływania. Dzięki temu foki mogą nurkować na długie odległości i polować efektywnie w głębinach. W czasie polowania wykazują się niezwykłą zwinnością i szybkością, co pozwala im z powodzeniem ścigać swoje ofiary. Foki szare mogą zanurzać się na głębokość nawet 300 metrów i pozostawać pod wodą przez ponad 20 minut. A kto pada ich ofiarą? Przede wszystkim ryby.
Dieta foki szarej
Bezsprzecznie bez względu na to, jaką część świata zamieszkują, dorosłe szare foki odżywiają się głównie rybami. Różnica występuje tylko wtedy, kiedy zajrzymy do składu i struktury diety poszczególnych osobników zamieszkujących konkretny obszar.
Szwedzcy naukowcy postanowili zbadać bałtyckie foki szare i opisać skład ich diety. Udało się im prześledzić zawartość przewodów pokarmowych, zaglądając do niemal 300 martwych osobników. Myślę, że rezultaty tych oględzin wcale Was nie zdziwią. Otóż, która ryba najczęściej pada łupem fok? Najpierw śledź, który stanowił aż 85% ofiar, potem szprot – 30%, sieja 17% i ryby z grupy dobijakowatych 12%. Łososie, trocie, węgorze czy szczupaki stanowią bardzo niewielki procent menu szarytki morskiej. Naukowcy analizowali skład diety pod kątem rozmieszczenia geograficznego. Tutaj zauważono pewne różnice pomiędzy osobnikami zamieszkującymi Zatokę Botnicką a resztą Bałtyku. Zarówno w jednej, jak i drugiej części dominował ten sam gatunek, czyli śledź. Kolejne miejsca w tym rankingu wyglądały podobnie. Różnica pojawiła się pomiędzy 3 a 4 miejscem, bowiem w Zatoce Botnickiej trzecia była sieja, a czwartą lokatę zajęły ryby z grupy dobijakowatych. W pozostałej części Bałtyku sytuacja wyglądała odwrotnie. Bez wątpienia szarytka to drapieżnik doskonały w tym, co robi.
Znaczenie ekologiczne Foki Szarej
Foka szara odgrywa ważną rolę w ekosystemach morskich jako drapieżnik kontrolujący populacje ryb. Jej obecność jest wskaźnikiem zdrowia ekosystemu, a jej ochrona jest kluczowa dla zachowania równowagi w siedliskach morskich.
Ujście Wisły obok wyspy fok szarych
Na mocy konwencji Bońskiej oraz Berneńskiej z 1979 roku siedliska morskie fok szarych zostały objęte ochroną prawną. Oczywiście później powstało wiele aktów, które potwierdzały zapisy wymienionych konwencji. Symbolem ochrony fok szarych w Polsce jest bez wątpienia fokarium Stacji Morskiej Uniwersytetu Gdańskiego w Helu. Oficjalnie rozpoczęcie działalności tej instytucji nastąpiło w 1999 roku, jednak pierwsza foka trafiła do Stacji Morskiej już 31 marca 1992 roku.
Był to ranny osobnik foki szarej znaleziony na plaży w Juracie. Otrzymał imię Balbin i dzięki szybkiemu działaniu biologów oraz lekarzy weterynarii zwierzę udało się wypuścić na wolność. Balbin był inspiracją do powstania ośrodka, w którym ssaki morskie płetwonogie będą leczone, rozmnażane, a także badane na szerszą niż dotychczas skalę. Dzięki działalności placówki, naukowcy lepiej poznali zachowania, tryb życia oraz usposobienie tych zwierząt.
Program restytucji foki szarej
Zanim jednak uruchomiono ośrodek w latach 1995 – 1997 został dokonany oblot historycznych stanowisk rozrodu foki szarej. Chciano sprawdzić, czy rzeczywiście ssaki morskie opuściły polskie wybrzeże. Wyniki obserwacji były jednoznaczne. Potwierdzono brak rozmnażających się fok szarych na obszarze polskiego wybrzeża. Wtedy podjęto decyzję o próbie ratowania populacji poprzez uruchomienie programu restytucji foki szarej na południowym Bałtyku. W fokarium rozmnażano i wypuszczano na wolność kolejne zwierzęta. Te, które zostały znalezione ranne, leczono. Efekty tych działań dają skutki obecnie.
Wystarczy pojechać w ujście Wisły do rezerwatu „Mewia Łacha”, by zobaczyć te zwierzęta. Praktycznie za każdym razem, kiedy tam bywałem, na łasze, nazywanej wyspą fok, wylegiwały się foki szare. Samce, samice, starsze i młodsze, niemal zawsze można tam spotkać różnych przedstawicieli gatunku.
Aby je jeszcze lepiej oglądać, można wejść na wieżę obserwacyjną i za pomocą lornetki lub lunety podejrzeć, co robią te morskie ssaki. A co zazwyczaj robią? Głównie leżą. Chyba, że przyjdzie pora polowania, wtedy, jak na komendę, znikają pod wodą. Od czasu do czasu też wynurzają tylko głowy, po czym wracają do podwodnych wyścigów o pokarm.
Gdyby nie działania grupy pasjonatów zaangażowanych w ochronę tych zwierząt, ssaki morskie nie wróciłyby na nasze wybrzeże. Oglądanie małych fok, pokrytych jeszcze lanugo, także nie miałoby miejsca na południowym Bałtyku.
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska oraz inne organizacje monitorują populację fok szarych i prowadzą działania na rzecz ich ochrony. Dzięki programom restytucji i badaniom prowadzonym przez fokarium liczba fok szarych na polskim wybrzeżu stopniowo wzrasta. Obecność tych zwierząt jest wskaźnikiem zdrowia ekosystemu, a ich ochrona jest kluczowa dla zachowania równowagi w siedliskach morskich. Teraz naszym główny zadaniem powinno być utrzymanie populacji tych zwierząt w jak najlepszej kondycji.
- Hall, A. J., & Russell, D. J. F. (2018); "Gray Seal"; Encyclopedia of Marine Mammals, 420–422.;
- Hunter, S.A., Bay, M.S., Martin, M.L. and Hatfield, J.S. (2002); "Behavioral effects of environmental enrichment on harbor seals (Phoca vitulina concolor) and gray seals (Halichoerus grypus)."; Zoo Biol., 21: 375-387.;
- Lundström, K., Hjerne, O., Lunneryd, S-G., and Karlsson, O. (2010).; "Understanding the diet composition of marine mammals: grey seals (Halichoerus grypus) in the Baltic Sea."; – ICES Journal of Marine Science, 67: 1230–1239.;
- Nilssen, K. T., & Haug, T. (2007).; "Status of grey seals (Halichoerus grypus) in Norway. "; NAMMCO Scientific Publications, 6, 23-31.;
- Olle Karlsson, Lex Hiby, Torkel Lundberg, Mart Jüssi, Ivar Jüssi, and Björn Helander (2005).; "Photo-identification, Site Fidelity, and Movement of Female Gray Seals (Halichoerus grypus) Between Haul-outs in the Baltic Sea"; AMBIO: A Journal of the Human Environment 34(8), 628-634.;
