Chemioterapia – właściwości, działanie i zastosowanie chemioterapii

Słowo „chemioterapia” dla większości z nas ma bardzo negatywny wydźwięk, bo kojarzy się z chorobą, której boimy się najbardziej. Tak naprawdę jest to jednak największa szansa współczesnej medycyny, która od 1991 r. zmniejszyła śmiertelność w przypadku zachorowań na raka o nawet 25%! A zdaniem ekspertów już w niedalekiej przyszłości czekają nas postępy, które sprawią, że spersonalizowana chemioterapia będzie jeszcze skuteczniejsza, a przede wszystkim bezpieczniejsza dla pacjenta.

Historia chemioterapii to jedna z najciekawszych kart rozwoju medycyny. Choć bowiem ludzkość przez wieki chorowała na nowotwory i potrafiła je całkiem dobrze zdiagnozować, operacje były jedyną formą leczenia. II Wojna Światowa przyniosła jednak ze sobą ciekawy przypadek – po wybuchu ostrzelanego przez Niemców amerykańskiego statku przewożącego gaz musztardowy, wybrzeża Włoch zalewać zaczęły ciała martwych żołnierzy, u których stwierdzono zniszczenie szpiku kostnego. Nie trzeba było czekać długo, aby odważni naukowcy zaczęli leczyć gazem musztardowym białaczkę. Niestety, jak napisał jeden z uczestników tych pierwszych prób, „pacjent był przez krótki okres bardzo zadowolony, ale był to krótki okres”.

Czym jest chemioterapia?

Idea chemioterapii polega na wykorzystaniu związków chemicznych do zabijania rakowych komórek w organizmie. W tym momencie warto uświadomić sobie, że nowotwory nie są żadnym wrogim patogenem, który przedostał się do naszego systemu, ale naszymi własnymi komórkami, które wskutek zmian w DNA lub RNA zaczynają się nadprogramowo szybko dzielić. Chemioterapeutyki mają ingerować w ich cykl życiowy, prowokując ich śmierć.

Zakres stosowanych leków jest różny i dynamicznie się zmienia. Po nieudanych próbach leczenia gazem musztardowym naukowcy zaczęli brać pod uwagę inne toksyczne substancje, a jednym z pierwszych ważniejszych sukcesów okazał się metrotreksat, będący antagonistą kwasu foliowego. Preparat do dziś wykorzystuje się w onkologii, mimo że powoduje bardzo dotkliwe skutki uboczne.
W latach 50-tych i 60-tych pod lupą badaczy znalazły się alkaloidy – substancje obecne w tkankach roślinnych i odpowiedzialne za ich trujący charakter. Tym samym rozwinięto takie leki jak winblastyna czy winkrystyna, również pozostające w ciągłym użyciu. Kolejne dekady przyniosły dalsze pomysły na cytostatyki, przy czym celem stało się zwiększenie efektywności leczenia przy jednoczesnej minimalizacji skutków ubocznych. Chodziło, i do dnia dzisiejszego chodzi, o to, aby zabijać raka, nie zaś zdrowe komórki pacjenta.

Ogromnym przełomem w onkologii stała się chemioterapia kombinowana, w której stosuje się kilka różnych preparatów w indywidualnie dobranych proporcjach, aby jak najlepiej dopasować leczenie do rodzaju i stadium zaawansowania nowotworu.

Wskazania do zastosowania chemioterapii

Chemioterapia znajduje zastosowanie w leczeniu nowotworów różnego typu od wspomnianej wyżej białaczki dotyczącej komórek szpiku kostnego po guzy prostaty, piersi czy płuc. Wskazania do stosowania obejmują również chłoniaki, chorobę Hodgkina, szpiczaka mnogiego oraz mięsaki.

W zależności od konkretnej sytuacji celem może być wyleczenie raka, zahamowanie rozwoju guza w celu przedłużenia życia pacjenta, obkurczenie guza przed operacją lub radioterapią, bądź też złagodzenie objawów takich jak silny ból w leczeniu paliatywnym.

Jak przeprowadza się chemioterapię?

Podstawową cechą chemioterapii jest jej systemowy charakter. Oznacza to, że leki muszą przedostać się do krwiobiegu i wędrują nim do wszystkich komórek organizmu. Sam sposób podania może być jednak różny i obejmuje zarówno tabletki do połykania, jak i spotykaną najczęściej kroplówkę dożylną. Poza tym leki cytostatyczne mogą być aplikowane w formie zastrzyków, a także podawane bezpośrednio do jam ciała, np. jamy brzusznej lub też tętnicy.

Terapia dobierana jest zawsze indywidualnie dla danego pacjenta i poza rodzajem raka uwzględnia również wiek, wagę oraz ogólne zdrowie. Tak ustala się zarówno kombinację leków, ich dawki, jak i okres leczenia, który może trwać 6 miesięcy, a nawet rok – do osiągnięcia pożądanych rezultatów. W zależności od formy leków i kondycji pacjent może przez cały czas przebywać w domu, dojeżdżać na ambulatoryjne kroplówki lub pozostawać w szpitalu. Cała terapia zwykle podzielona jest na cykle, które obejmują również przerwy w podawaniu leku. Postęp ocenia się przy pomocy wykonywanych na bieżąco badań: tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego lub pozytonowej tomografii emisyjnej (PET), a także testów krwi wykrywających poziom markerów nowotworowych.

Chemioterapia jest najbardziej skuteczna w przypadku leczenia małych guzów nowotworowych. Ta wiedza pozwoliła rozwinąć terapię adjuwantową, która polega na zmniejszaniu zmian rakowych za pomocą operacji lub radioterapii, a następnie podawaniu leków cytostatycznych w celu „dobicia” wroga. Ten sam proces może być jednak także odwrócony – wówczas mówimy o terapii neo-adjuwantowej, która ma zwiększać szansę na powodzenie leczenia chirurgicznego poprzez uprzednie zmniejszenie wielkości guza.

Współcześnie stosowane leki cytostatyczne

Każda komórka, w tym także rakowa, podlega pewnemu cyklowi życia – od fazy spoczynku, przez syntezę, podczas której kopiowane jest DNA, a skończywszy na mitozie, czyli podziale na dwie potomne komórki. Stosowane obecnie leki cytostatyczne są na tyle wyspecjalizowane, że oddziałują często na komórki będące w konkretnej fazie cyklu życia. Do najważniejszych chemioterapeutyków zalicza się dziś m.in:

• środki alkilujące, których mechanizm działania polega na dołączeniu do DNA komórki czynnika, który uniemożliwia jego prawidłowe działanie, a tym samym rozwój raka;
• antymetabolity zaburzające fazę kopiowania DNA komórek nowotworowych;
• antracykliny niszczące enzymy, które umożliwiają replikację DNA;
• inhibitory topoizomerazy rozplątujące nici DNA;
• alkaloidy roślinne uniemożliwiające komórkom rakowym podział;
• kortykosteroidy redukujące funkcjonalność komórek nowotworowych.

Ponadto jest jeszcze cała grupa leków, które nie pasują do powyższych kategorii. Należą do nich na przykład kwas całkowicie trans-retinowy czy trójtlenek arsenu.

Skutki uboczne chemioterapii

Niestety, chemioterapia jest bronią obosieczną i negatywnie wpływa także na zdrowe tkanki. Osłabia znacząco system odpornościowy, stąd pacjentom poleca się unikanie osób chorych i noszenie masek ochronnych – potencjalna infekcja mogłaby zagrażać życiu. Poza tym skutki uboczne chemioterapii mogą pojawiać się już 30 minut po podaniu leku i obejmują m.in. ból w żyle, rumień na twarzy, spadek ciśnienia, arytmię czy nawet wstrząs anafilaktyczny.

Bardziej dotkliwe są jednak zwykle działania niepożądane, które pojawiają się w dłuższej perspektywie czasu (kilka godzin po aplikacji), a należą do nich przede wszystkim mdłości i wymioty, zmęczenie, zaburzenia układu pokarmowego, anoreksja, a także zespół rozpadu guza mogący prowadzić do niewydolności nerek. Wreszcie, po ponad tygodniu od podania leków, a często wręcz całych miesiącach po zakończeniu terapii u pacjentów diagnozuje się czasem zahamowanie czynności szpiku kostnego, łysienie, zaburzenia pracy wątroby, nefrotoksyczność, kardiotoksyczność, peryferyjne neuropatie, zwłóknienie płuc, a także zaburzenia erekcji oraz płodności, łącznie z wcześniejszym nadejściem menopauzy. Niektóre ze skutków ubocznych, np. dość powszechne mdłości, da się skutecznie łagodzić lekami wspomagającymi. Celem nowoczesnej chemioterapii jest jednak wyższy poziom specjalizacji, tak, aby, leki precyzyjnie niszczyły komórki nowotworowe, nie powodując szkód w zdrowych tkankach. Terapia genowa ma w dużym stopniu ułatwić to zadanie.

Czy chemioterapia jest skuteczna?

Wspomniane powyżej możliwe skutki uboczne chemioterapii są na tyle nagłośnione, że wielu pacjentów onkologicznych sparaliżowanych jest strachem z leczenia. Tymczasem, stosowana dziś najczęściej chemioterapia kombinowana wykazuje się podziwu godną skutecznością, ratując i przedłużając życie we wszystkich grupach wiekowych. Oszacowanie samotnego wpływu cytostatyków na wyleczalność raka jest trudne, ponieważ większość pacjentów poddaje się także naświetlaniom i operacjom. Tym niemniej, z Raportu Amerykańskiego Towarzystwa ds. Nowotworów za lata 2016-2017 wynika, że na przykład w przypadku raka piersi operacje w połączeniu z chemioterapią dają nawet w 85% przypadków przeżywalność w okresie 5 lat, jeśli nowotwór ograniczony jest do piersi i pobliskich organów i węzłów chłonnych. Podobnie wysokie wskaźniki osiąga się przy kombinowanym leczeniu lokalnych i regionalnych postaci raka jelita grubego, raka macicy, pęcherza moczowego, a jeszcze wyższe w przypadku leczenia raka jąder.

Dodajmy, że dzięki udoskonalonym formom leków i dawkowania wielu pacjentów przechodzi chemioterapię w sposób dość łagodny, doznając jedynie ograniczonych skutków ubocznych. Jedno jest pewne – nic lepszego jak dotąd nie wymyśliliśmy, a nie ma obecnie skuteczniejszej alternatywy, aby walczyć z rakiem!