Położenie wątroby
Wątroba jest największym, wieloczynnościowym gruczołem występującym u wszystkich kręgowców, wchodzącym w skład układu pokarmowego. Wątroba położona jest wewnątrzotrzewnowo w pobliżu wielu narządów jamy brzusznej, w związku z czym na jej powierzchni znajdują się zagłębienia odpowiadające przylegającym do niej narządom.
Wątroba u człowieka położona jest pod przeponą; od dołu i z tyłu graniczy z żołądkiem oraz jelitami. Większa część tego narządu zajmuje prawą stronę jamy brzusznej (prawe podżebrze); pozostała część znajduje się w górnej części nadbrzusza oraz lewym podżebrzu.
Położenie wątroby w jamie brzusznej człowieka, fot. shutterstock
Budowa wątroby
Wątroba cechuje się nieregularnym kształtem; jej tkanka jest miękka i delikatna, ze względu na dużą zawartość krwi przeważnie posiada czerwonobrązową barwę. Wątroba u dorosłego człowieka osiąga masę 1,3-1,7 kg; u innych zwierząt, np. u świń jej masa wynosi ok. 1,2-2 kg; u koni i bydła – ok. 4,5-5 kg.
Wątroba większości kręgowców dzieli się na kilka płatów. U człowieka narząd ten zbudowany jest z czterech płatów – dwóch dużych (lewego i prawego) oraz dwóch mniejszych (ogoniastego i czworobocznego), w obrębie których można wyodrębnić mniejsze części, zwane segmentami wątroby.
Wątroba otoczona jest torebką łącznotkankową (torebką wątroby) – cienką blaszką tkanki łącznej włóknistej, która wnika w głąb miąższu gruczołowego i tworzy zrąb wątroby. Od torebki odchodzą przegrody, dzielące wątrobę na zraziki długości ok. 2 mm, zawierające gęstą sieć kapilar krwionośnych, pośród których leżą komórki wątrobowe (hepatocyty).
Wielościenne hepatocyty stanowią podstawową jednostkę strukturalną miąższu wątroby (ok. 80% masy całego narządu). Ułożone są w formie blaszek, pomiędzy którymi znajdują się włosowate kanaliki żółciowe, łączące się następnie w coraz większe przewody (kanaliki międzyzrazikowe) i ostatecznie w wspólny przewód wątrobowy. Przewód ten u większości kręgowców łączy się z przewodem pęcherzyka żółciowego, tworząc wspólny przewód żółciowy uchodzący do dwunastnicy. Jednostkę funkcjonalną (czynnościową) wątroby stanowi gronko wątrobowe położone pomiędzy dwoma zrazikami, składające się z hepatocytów ułożonych wokół tętnicy i żyły okołozrazikowej, wraz z towarzyszącym kanalikiem żółciowym.
Wątroba jest narządem silnie ukrwionym poprzez tętnicę wątrobową (doprowadzającą krew bogatą w tlen, tzw. krew odżywczą) oraz żyłę wrotną (doprowadzającą krew z jelita cienkiego, bogatą w składniki odżywcze i sole mineralne, tzw. krew czynnościową). Krew z wątroby uchodzi żyłami wątrobowymi.
Wątroba z pęcherzykiem żółciowym, fot. shutterstock
Funkcje wątroby
Wątroba jest wieloczynnościowym gruczołem odgrywającym bardzo ważną rolę w wielu procesach życiowych; pojedyncza komórka wątrobowa (hepatocyt) może pełnić ponad 500 niezależnych funkcji metabolicznych.
Do najważniejszych funkcji wątroby zalicza się:
- wytwarzanie żółci, biorącej udział w trawieniu tłuszczów;
- udział w procesach przemiany materii (cukrów, białek i tłuszczów) – m.in. przemianie nadmiaru glukozy w glikogen (regulacja poziomu glukozy we krwi), przemianie nadmiaru aminokwasów w kwasy tłuszczowe i mocznik, syntezie cholesterolu oraz związków pochodnych, syntezie hormonów i enzymów;
- magazynowanie glikogenu, tłuszczów (trójglicerydów), białek, żelaza i witamin (A, witaminy z grupy B (witamina B1, B2, B3, B4 i B12), D3 i K);
- udział w termoregulacji organizmu;
- udział w procesach tworzenia i niszczenia krwinek czerwonych;
- wytwarzanie i gromadzenie białek osocza krwi (m.in. albumin, fibrynogenu, protrombiny);
- wytwarzanie heparyny – naturalnej substancji zapobiegającej krzepnięciu krwi (torebka wątroby),
- udział w procesach odtruwania (detoksykacji) organizmu – oczyszczanie krwi z substancji toksycznych (egzogennych – leków, trucizn, oraz endogennych – bilirubiny, hormonów steroidowych) oraz przekształcanie ich w związki pochodne łatwo wydalane z moczem.
Funkcje wątroby, fot. shutterstock
Uszkodzenia wątroby
Wątroba ze względu na liczne pełnione funkcje jest narządem szczególnie narażonym na uszkodzenia, które mogą być wywoływane przez:
- zatrucia (np. zatrucie lekami, głównie paracetamolem);
- nadużywanie alkoholu, skutkujące przewlekłymi zapaleniem wątroby, które może prowadzić do marskości;
- nadmierne odkładanie się złogów tłuszczu w komórkach wątrobowych (stłuszczenie wątroby alkoholowe wywoływane nadmiernym spożywaniem alkoholu oraz stłuszczenie wątroby niealkoholowe spowodowane m.in. nadwagą, otyłością, niewłaściwym trybem życia oraz nadużywaniem leków);
- choroby wirusowe (np. wirusowe zapalenie wątroby – typu A, B, C, cytomegalia);
- choroby bakteryjne (np. ropień wątroby wywoływany przez pałeczkę okrężnicy, gronkowca złocistego, paciorkowca kałowego bądź bakterie jelitowe);
- choroby pasożytnicze (np. bąblowica wywoływana przez tasiemca bąblowca, choroba motylicza wywoływana przez motylicę wątrobową);
- schorzenia ogólnoustrojowe (np. ostre i przewlekłe infekcje, kolagenozy, zaburzenia przemiany materii, choroby krwi, niewydolność krążenia);
- rak pierwotny wątroby (wątrobiak) oraz przerzuty raka do wątroby z żołądka, trzustki, prostaty i płuc;
- zaburzenia wrodzone (np. zespół Gilberta – zaburzenia metabolizmu bilirubiny; niedrożności wewnątrzwątrobowe; hemochromatoza).
Bibliografia
- Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia ”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. XI”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000;
- Elaine N. Marieb, Suzanne M. Keller; “Essentials of Human Anatomy & Physiology, Global Edition”; Pearson 2017;
- Janina Sokołowska-Pituchowa; “Anatomia człowieka”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2015.;
- Aleksander Michajlik, Witold Ramotowski; “Anatomia i fizjologia człowieka”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2003.;