Czubajka ostrołuskowata (Echinoderma asperum)
Wstęp
Czubajka ostrołuskowata to stosunkowo częsty w Polsce, grzyb trujący z rodziny pieczarkowatych Agaricaceae. Jako gatunek o bardzo zmiennych owocnikach, łączący w sobie cechy kilku rodzajów i podrodzajów w obrębie szeroko ujmowanej czubajki Lepiota, cz. ostrołuskowatą klasyfikowano dawniej bardzo różnie. Włączano ją do rodzajów czubajka właściwa Macrolepiota, czubniczka Cystolepiota, a nawet muchomor Amanita.
Sezon
Czubajka ostrołuskowata w Polsce zawiązuje owocniki od sierpnia do października.
Występowanie
Czubajka ostrołuskowata to gatunek szeroko rozpowszechniony na całej Półkuli Północnej (Eurazja, płn. Afryka, Ameryka Północna), zawleczony także na Półkulę Południową (Nowa Zelandia, Australia).
Czubajkę ostrołuskowatą spotyka się w najrozmaitszych, ciemnych i wilgotnych siedliskach, po lasach iglastych i liściastych (szczególnie przy szlakach, biwakach i nielegalnych wysypiskach odpadów), ogrodach, śmieciowiskach, cmentarzach i parkach. Jako grzyb saprofityczny, a nie mikoryzowy nie jest przywiązana do określonych rodzajów drzew czy krzewów. Owocniki zwykle wyrastają w grupach.
Wygląd
Owocniki czubajki ostrołuskowatej są o 5-12 cm średnicy kapelusza, 4-8 cm wysokości oraz 0,7-1,5 cm grubości trzonu.
Blaszki wyrastają gęsto, rozwidlają się na końcach. Są czysto białe bądź kremowe.
Kapelusz na młodych owocnikach wypukły lub dzwonkokształtny, u starszych czubajek rozpościera się na płasko, a w centrum bywa wgłębiony. W dotyku mięsisty, pokryty układającymi się koncentrycznie, odstającymi, ostrymi łuskami (stąd dzisiejsza nazwa gatunkowa). Łuski barwy ciemnobrunatnej, niekiedy wpadającej w czerń. Szczególnie spiczaste i odstające są łuski pośrodku kapelusza, odpadające z wiekiem.
Nóżka czubajki ostrołuskowatej bulwiasto rozszerza się ku podstawie, w środku i na górze jest walcowata. Za młodu jest pełna, zwarta i twarda, u starszych owocników wydrążona w środku i krucha. Obrastają ją brunatne włókienka oraz łuseczki. Do trzonu przyrosły jest błoniasty pierścień, brunatny u spodu, a kremowo biały po wierzchu, trwały, zwieszający się. U dojrzałych egzemplarzy mocno postrzępiony.
Miąższ białawy, kwaśny w smaku, o wstrętnym, a jednocześnie przenikliwym smrodzie spleśniałych przypraw. Bardzo podobnie cuchnie tęgoskór cytrynowy Scleroderma citrinum. Konsystencja miąższu w trzonie jest twarda i łykowata, a w kapeluszu miękka.
Wysyp spor biały, nie przebarwia się po zadaniu błękitu krezolowego. Zarodniki cz. ostrołuskowatej są lekko amyloidalne, dekstrynoidalne, pozbawione urzeźbienia, wydłużone, jajowate, o wymiarach: 6,5-11 na 2,0-3,5 µm. Nie obserwuje się pleurocystyd. Cheilocystydy kuliste bądź słabo eliptyczne, mierzą 15 x 30 µm.
Czubajkę ostrołuskowatą najczęściej myli się z pokrewną czubajeczką jeżowatą Echinoderma echinaceum. Czubajeczka jeżowata różni się od ostrołuskowatej drobniejszymi rozmiarami, tudzież wyraźniejszymi, ostrzejszymi łuseczkami na nóżce. Dość podobna bywa czubajeczka pomarańczowobrzega E. calcicola, o nierozwidlonych i rzadziej wyrastających blaszkach albo cz. jeżozwierz E. hystrix ciemniejsza od ostrołuskowatej, z ciemniejszymi na ostrzach blaszkami.
Właściwości
Czubajka ostrołuskowa jest grzybem trującym dla człowieka, szczególnie szkodliwym w przypadku popicia alkoholem. Zatrucie objawia się silnym rozwolnieniem i wymiotami. Według nowszych badań toksykologicznych mechanizm zatrucia tą czubajką przypomina zatrucie czernidłakami Coprinus to znaczy ciała czynne blokują rozkład alkoholu etylowego na etapie aldehydu octowego. Aldehyd octowy jest dla człowieka nawet bardziej toksyczny od alkoholu i kwasu octowego, drażni błony śluzowe powodując gros przykrych objawów kaca, działa rakotwórczo i przyśpiesza rozwój choroby Alzheimera.
Zastosowanie
Obecnie brak z uwagi na toksyczne właściwości czubajki ostrołuskowatej. Taki pospolity, saprofityczny grzyb byłby jednak niezłym organizmem modelowym do badań ekotoksykologicznych czy procesów enzymatycznego rozkładu odpadów naturalnych i sztucznych.
