Tęgoskór korzeniasty (Scleroderma septentrionale)

Nazywana/y także: tęgoskór północny

Tagi

Spis treści

Wstęp
Sezon
Występowanie
Wygląd
Właściwości
Zastosowanie
Galeria zdjęć

Wstęp

Tęgoskór korzeniasty to grzyb trujący dla człowieka, niezwykle rzadki w Polsce i krajach sąsiednich przedstawiciel rodziny tęgoskórowatych Sclerodermataceae. Mimo wielkiej rzadkości nie przyznano mu kategorii zagrożenia na ogólnokrajowej i regionalnych czerwonych listach. Jako grzyb rosnący na niestabilnych, rozwiewanych wiatrem i rozsadzanych mrozem piaszczyskach wytwarza charakterystyczne sznury ryzomorf, którym kotwiczy się („korzeni”) w tym ruchomym podłożu (stąd nazwa polska nazwa gatunkowa: „korzeniasty”). Zbliża go to do innego rzadkiego wnętrzniaka, zasiedlającego wydmy, a opisanego w atlasie Ekologii.pl: sromotnika fiołkowego.

Sezon

Tęgoskór korzeniasty wytwarza owocniki w sierpniu i wrześniu.

Występowanie

Tęgoskór korzeniasty występuje głównie na północy: w krajach skandynawskich, Karelii, Grenlandii, płn.-wsch. wybrzeżach Kanady i Stanów Zjednoczonych. Dalej na południu rośnie w rozproszeniu jako relikt zlodowaceń, sięgając m.in. Puszczy Kampinoskiej oraz Pustyni Błędowskiej w Polsce.

Preferuje siedliska piaszczyste, wydmowe, bezdrzewne albo dopiero zarastające drzewami, porośnięte murawami lub wrzosowiskami ze sporym udziałem macierzanki piaskowej, szczotlichy siwej oraz piaskownicy zwyczajnej. Najprawdopodobniej wchodzi w związki mikoryzowe z sosną, wierzbą i brzozą brodawkowatą. Część naukowców przypuszcza, że jest raczej saprofitem niż partnerem mikoryzowym roślin naczyniowych.

Wygląd

Owocniki tęgoskóra korzeniastego rozwijają się zagłębione do trzech czwartych wysokości w piachu, co upodabnia go do podziemnych piestraków i trufli, natomiast odróżnia go od lepiej znanych, pospolitszych tęgoskórów o w całości naziemnych, rzadziej nadrzewnych owocnikach. Bywają niemal idealnie okrągłe lub tylko lekko spłaszczone, o średnicy 15-55 mm. Jak u wszystkich tęgoskórów owocnik przybiera postać twardej bulwy z solidną, łuskowatą okrywą, pozbawionej kapelusza i trzonu. Środek bulwy wypełnia masa zarodników, tworzących tak zwaną glebę, u młodych egzemplarzy, brunatno-zielonych po dojrzeniu.

Perydium (osłona zewnętrzna) charakteryzuje się brudno żółtawym bądź umbrowym (brązowo-żółtym) kolorem. Zwykle jest nakrapiane, gładkie bądź tylko lekko łuskowane, szczególnie na szczycie. Nadepnięty przebarwia się na winny bord. Mierzy zwykle 1-3 mm grubości, przy czym w dole będzie grubszy, ale i bardziej kruchy. Po dojrzeniu zarodników perydium pęka mnóstwem dziur i szczelin o nieregularnych kształtach. Płaty pękniętej osłony odchylają się niekiedy gwiaździście na zewnątrz, prezentując się podobnie do gwiazdoszy i promieniaków.

Nibytrzon tegoskóra. korzeniastego będzie stosunkowo wyraźny, osiągający do 50 mm długości, na spodzie rozdziela się na sznury ryzomorfów.

Ryzomorfy są białawe, pokryte ziarnkami piasku, porozgałęziane, stosunkowo tęgie, zebrane w wiązki.

Gleba tegoskóra korzeniastego u młodych egzemplarzy będą mięsista, soczysta i biała, u starszych coraz ciemniejsza, siwawa lub brązowawa, fiołkowo-brunatna, tuż przed rozsianiem zaś pylista i smołowo czarna.

Wysyp zarodników t. korzeniastego czarniawy. Spory są idealnie okrągłe lub delikatnie tylko spłaszczone, pozbawione pór rostkowych, o bogate urzeźbionych ścianach, z siatkami i kolcami. Najczęściej osiągają 8-16 µm średnicy plus 2-4 µm kolców.

Właściwości

Trujący dla człowieka jak wszyscy przedstawiciele rodzaju. Od 1995 tęgoskór korzeniasty podlegał w Polsce ochronie częściowej, od 2014 objęty ochroną ścisłą bez wyłączeń.

Zastosowanie

Z racji ogromnej rzadkości, ochrony gatunkowej, wreszcie trudności w odnalezieniu nie znalazł jakichkolwiek zastosowań w lecznictwie i biotechnologii. Toksyczność uniemożliwia wykorzystanie tęgoskóra korzeniastego w kuchni.

Okres występowania

III

VII

VIII

XII

Galeria zdjęć

Jerzy Opioła, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Bibliografia

Jeppson M. (1998).; "Scleroderma septentrionale, a new gasteromycete from North-European sand dunes."; Karstenia 38 (2): 37-43.;
Jeppson M., Piątek M. (2005).; "Scleroderma septentrionale (Fungi, Basidiomycetes), first records from Central Europe."; Polish Botanical Journal. 50 (1): 15-17.;
Karasiński D., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T., Szczepkowski A. (2015).; "Grzyby wielkoowocnikowe Kampinoskiego Parku Narodowego."; Petit sk na zlecenie Kampinoskiego Parku Narodowego.;
Kujawa A., Ruszkiewicz-Michalska M., Kałucka I. (red.) (2020).; "Grzyby chronione Polski. Rozmieszczenie, zagrożenia, rekomendacje ochronne,"; Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań.;
Mleczko P., Gawroński S., Kapusta P. (2009).; "New inland localities of a rare gasteroid Basidiomycete, Scleroderma septentrionale in natural and anthropogenic habitats in Central Europe."; Polish Botanical Journal, 51 (1): 99-104.;
Rudnicka-Jezierska W. (1969).; "Grzyby wyższe wydm śródlądowych Puszczy Kampinoskiej."; Monographiae Botanicae, 30: 3-116.;
Rudnicka-Jezierska W. (1991).; "Flora Polski. Grzyby (Mycota). 23: Purchawkowate (Lycoperdales), Tęgoskórkowate (Sclerodermatales), Pałeczkowate (Tulostomatales), Gniazdnicowe (Nidulariales), Sromotnikowe (Phallales), Osiakowe (Podaxales)."; Instytut Botaniki PAN, Kraków.;
Szczepkowski A., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T. (2015).; "Kampinoski Park Narodowy – ostoja różnorodności gatunkowej grzybów wielkoowocnikowych w Polsce."; Studia i materiały CEPL w Rogowie, 44 (3): 32-43.;