Promieniak wilgociomierz (Astraeus hygrometricus)

Wstęp

Promieniak wilgociomierz to niejadalny, rzadki, narażony na wymarcie grzyb z pozbawionej polskiej nazwy rodziny Diplocystidiaceae. Zaliczany był dawniej do już niewyróżnianej klasy wnętrzniaków, obejmującej także purchawki, sromotniki, kurzawki oraz gwiazdosze. Wilgociomierz to jeden z ledwo czterech gatunków objętych wprawdzie w Polsce ścisłą ochroną gatunkową, dla których ustawodawca „rozgrzesza” nieumyślne zniszczenie siedlisk i owocników w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej. (Trzy pozostałe gatunki o tak niekonsekwentnym reżimie prawnym to: trufla wgłębiona, miękusz szafranowy i koronica ozdobna.).

Sezon

Promieniak wilgociomierz zawiązuje nowe owocniki od lipca do września, pojedynczo lub w niewielkich grupach. W sprzyjających okolicznościach mogą one uschnąć i przetrwać martwe nawet kilka lat. Resztki promieniaka stanowią jedyne, dogodne podłoża dla jeszcze rzadszego grzyba: żeloproszkówki promieniakowej Gelatinipulvinella astraeicola.

Występowanie

Starsze piśmiennictwo traktowało promieniaka wilgociomierza jako gatunek kosmopolityczny, notowany na całej kuli ziemskiej prócz Antarktydy, jednak w wielu regionach mało liczny, zatem wymagający ochrony. Umieszczono go na czerwonych listach gatunków rzadkich i ustępujących m.in. Wielkiej Brytanii, Niderlandów i Republiki Czeskiej. W naszym kraju przyznano mu kategorię zagrożenia: wymierający – E. Według nowszych ujęć, opartych o genetykę molekularną oraz dokładniejsze analizy zarodników pod mikroskopem, prawdziwego Astraeus hygrometricus spotyka się tylko w Europie i Azji Mniejszej, natomiast w Chinach, Indiach, na Wyspach Kanaryjskich, USA i Meksyku mamy do czynienia z osobnymi gatunkami promieniaków. Osobnymi gatunkami mogą być promieniaki z południa Stanów oraz ich północy, jak również z poszczególnych pasm Himalajów, z Korei i Japonii, jeszcze kilka dekad temu wszystkie uznawane za wilgociomierze.

Z ziem Polski w jej obecnych granicach podano około 20 stanowisk tego grzyba, z jakich 12 uznaje się za istniejące, kolejnych 12 za wymarłe, a dalszych 15 za omyłkowo podane. Najwięcej stanowisk współczesnych podano z Dolnego Śląska, poza tym pojedyncze z Podkarpacia, Lubelszczyzny, Mazowsza oraz doliny Wisły na wysokości Kujaw. Preferuje stanowiska stosunkowo widne, ciepłe i suche: piaszczyste przydroża, ciepłe zarośla, zwłaszcza robiniowe, tudzież luźne sośniny i świetliste dąbrowy. Wchodzi w związki mikoryzowe z wieloma gatunkami drzew i krzewów. W Indiach będą to przede wszystkim damarzyk mocny (sal, znane źródło kadzidła, odgrywające wielką rolę w hinduizmie i buddyzmie) oraz sosna Roxburgha. Brak bliższych danych o partnerach mikoryzowych w Europie i USA.

Wygląd

Budową owocnika i jego rozwojem promieniak wilgociomierz przypomina pospolitsze gwiazdosze: pozbawione typowego kapelusza i trzonu, podzielone na zewnętrzne egzoperydium (osłonę) oraz wewnętrzne endoperydium (wypełnione masą zarodników oraz tak zwaną nibywłośnią), z otworem zwanym perystomem. Młode egzemplarze będą okrągłe bądź jajowate, zagrzebane do połowy w ziemi. U starszych okazów promieniaka wilgociomierza egzoperydium pęka, tworząc gwiaździstą rozetę o kilku bądź kilkunastu ramionach. Po deszczu lub mgle ramiona rozkładają się szeroko, a wysychając zwijają się ku części centralnej owocnika, zasłaniając z powrotem endoperydium z perystomem.

Egzoperydium promieniaka wilgociomierza charakteryzuje się wydatną grubością, budową warstwowe. Zwykle wyróżnia się cztery warstwy: 1) grzybni o rozgałęzionych strzępkach o średnicy 4–6 μm; 2) masywniejszych strzępek włóknistych o średnicach 6-8 μm; 3) warstwy zwanej zwarcicą lub kolenchymą, o strzępkach rozgałęzionych lecz znacznie cieńszych: 3–4 μm oraz 4) warstwy miękkiej, z prostymi strzępkami grubości 3–6 μm. Jako całość w dotyku będzie skórzaste. Jego rozeta mierzy po rozwarciu 30-60 mm średnicy. Zewnętrza warstwa egzoperydium jest buro szara, zaś wewnętrzne kawowo brązowe lub beżowe, nierzadko mocno spękane, co tworzy swoiste poletka. U młodych egzemplarzy osłona będzie włókniście siatkowata w dotyku, u dojrzalszych coraz gładsza.

Perystom (ujście) tego gatunku odznacza się kształtem kulistym oraz postrzępionymi brzegami. Brak talerzyka okalającego ujście odróżnia go od podobnych perystomów gwiazdoszy.

Endoperydium promieniaka wilgociomierza (pełniące rolę miąższu typowych grzybów kapeluszowych) mierzy do 20 mm średnicy. Wypełnione jest w środku pylistą masą barwy czekoladowej, zwaną glebą. Gleba ta składa się z dojrzewających zarodników oraz tzw. nibywłośni czyli płonnych strzępek ułatwiających rozsiewanie zarodników.

Nibywłośnia opisywanego tu grzyba cechuje się porozgałęzianą, nitkowatą budową swoich cienkościennych, niemal przezroczystych (szklistych), septowanych (poprzegradzanych) strzępek oraz brudno żółtym kolorem. Średnice pojedynczych strzępek w nibywłośni wilgociomierza wynosi średnicy 3,5-6,5 µm. Jak każda nibywłośnia tworzy się z komórek endoperydium, a nie z samej gleby, co odróżnia ją od włośni prawdziwej, obserwowanej u purchawek.

Wysyp spor brązowy. Pojedyncze zarodniki będą okrągłe, bordowo-brunatne, nieamyloidalne, o bogate urzeźbionej powierzchni z mnóstwem brodawek i kolców. Mierzą 7-13 µm średnicy plus około 1 µm kolców. Nie barwi ich odczynnik Melzera. Pojedyncze podstawki osiągają 11-15 na 18-24 µm. Układają się w długie ciągi klastrów.

Promieniak wilgociomierz nawet wytrawnym mikologom/żkom często myli się z gwiazdoszami reagującymi na zmiany wilgotności otoczenia (o higroskopijnych owocnikach) jak gwiazdosz brodawkowaty, Kotlaby czy kwiatuszkowy.

Niewykluczone, że miarę ocieplania się klimatu i rosnącej liczby grzyboznawców w Polsce odnajdą się inne gatunki promieniaków, znane dotąd z południa Europy jak promieniak Tellera Astraeus tellerii, a zwłaszcza promieniak pierzasty A. pteridis. Owocniki promieniaków pierzastych zazwyczaj są masywniejsze od wilgociomierzy, o dłuższych a podobniejszych do piór ramionach (stąd nazwa). Tym niemniej dopiero staranne zakonserwowanie owocników, mikroskopowa analiza zarodników i sięgnięcie po metody molekularne pozwala bez wątpliwości odróżnić oba pokrewne gatunki.

Właściwości

Ocena właściwości kulinarnych i leczniczych promieniaka wilgociomierza budzi spory wśród fachowców. O ile w Europie i USA powszechnie uważa się go za niejadalnego i niesmacznego (z powodu skórzastej konsystencji i ostrej woni), poza tym wymagającego ochrony przed zbiorem, o tyle w Tajlandii oraz Indiach wg niektórych źródeł bywa jadany, a nawet dopuszczany na znaczną skalę do obrotu handlowego. Aromat tego promieniaka ma być typowo grzybowy, ale niemile ostry i ziemisty przed rozwarciem się ramion, za to oleisty, podobny do woni mchów leśnych po rozpostarciu się promieni gwiazdy. Ugotowane owocniki nabierać mają całkiem przyjemnego, gdyż ziołowo-oleistego smaku, przypominającego pieczone, tłuste mięsiwa i typowe grzyby jadalne.

Zastosowanie

Współcześnie promieniak wilgociomierz nie znajduje jakichkolwiek zastosowań w kuchni ani lecznictwie Europy, Stanów Zjednoczonych i Kanady. Według etnografów jednak stosowany w tradycyjnej medycynie Chin oraz Indii. Być może dane to dotyczą jednak nieco innych, choć blisko spokrewnionych z naszym wilgociomierzem promieniaków?

Trwają wytężone badania nad ciałami czynnymi tego promieniaka. Uczeni wierzą, że w przyszłości da się z nich produkować leki przeciwnowotworowe oraz immunomodulujące, pobudzające śledzionę i grasicę, użyteczne w leczeniu chorób autoagresyjnych albo przy przeszczepach organów. Próbuje się z nich również uzyskać środki przeciwbólowe i regenerujące wątrobę. Wciąż jednak nie udało się wprowadzić leków dla ludzi i zwierząt gospodarskich, opartych o wyciągi albo związki identyczne z naturalnymi, syntezowanymi w owocnikach wilgociomierzy.