Żagwica listkowata (Grifola frondosa)

Wstęp

Żagwica listkowata to ogromna, rzadka oraz ginąca w całej niemal Europie huba objęta ochroną częściową w Polsce, spotykana w lasach liściastych oraz starych alejach dębowych, rzadziej lipowych i bukowych. Pojedynczy owocnik ważyć może nawet kilkanaście kilogramów! Trzon główny rozgałęzia się u żagwicy listkowatej na kilkadziesiąt bocznych trzonków, z których każdy rozszerza się ku górze, płynnie przechodząc w płaski kapelusz. Cały owocnik przypomina zatem niesamowity bukiet albo ulistniony krzew. Odgrywa ogromną rolą w kuchni i tradycyjnej medycynie Japonii. Także akademicka medycyna i biologia molekularna Zachodu wiążą rosnące nadzieję z tym grzybem.

Sezon

Żagwica listkowata zawiązuje owocniki od lipca do października, z maksimum w sierpniu i wrześniu.

Występowanie

Żagwicę listkowatą notowano w całej Europie, od krajów basenu Morza Śródziemnego po Skandynawię. W Ameryce Północnej spotyka się ją tylko na wschodnich wybrzeżach USA i Kanady, najdalej na zachód dochodzi do Idaho. Rośnie dziko także na północnym wschodzie Japonii. Żagwica listkowata rozwija się przede wszystkim na zamierających, a potem martwych dębach i grabach, znacznie rzadziej na lipach, bukach czy kasztanie jadalnym. Obecnie gatunek rzadki i ginący na całym subkontynencie europejskim, wymienianych na Czerwonych Listach gatunków wymierających m.in.: Polski, Litwy, Estonii, Finlandii, Szwecji, Norwegii, Holandii, Belgii, Niemiec, Austrii i Czech.

Wygląd

Owocniki żagwicy listkowatej są jednoroczne, w postaci dużych, czasem wręcz ogromnych (0,2-1 m!), krzaczastych skupień mnóstwa kapeluszy, wyrastających na wspólnym trzonie.

Kapelusz łopatkowaty lub językokształtny, płaski, kruchy, z bocznym trzonem, w kolorze ochrowo szarym do czarno popielatego, szerokości i długości do 10 cm, o cienkim, falistym nierówno powcinanym brzegu. Wierzch kapelusza tejże huby jest promieniście pomarszczony, a jednocześnie promieniście włókienkowaty.

Hymenofor rurkowaty, z niewielkimi, kanciastymi bądź okrągławymi, kremowymi lub białymi porami 0,5 mm średnicy, które uciśnięte nie zmieniają koloru. Rurki żagwicy listkowatej daleko zbiegają po trzonie, są krótkie i jednowarstwowe.

Miąższ włóknisty w konsystencji, białawy, u młodych żagwic przyjemny w smaku, u starszych dość cierpki, wręcz ostry. Woń swoista, przyjemna, choć trudna do jednoznacznego zdefiniowania, opisywana jako „aromatyczna” bądź „grzybowa”.

Zarodniki maitake są z jednej strony spłaszczone, poza tym szeroko owalne i bezbarwne.

Wydawałoby się, że tak osobliwej, ogromnej huby jak żagwica listkowata nie da się pomylić z innymi gatunkami, jednak kilka innych hub bywa nader podobnych. Wachlarzowiec olbrzymi (Meripilus giganteus) różni się od maitake upodobaniem do buków oraz drobniejszymi porami kapelusza, czerniejącymi po uciśnięciu. Jodłownica górska (Bondarzewia mesentarica) także może wyglądać niczym żagwica listkowata, lecz pasożytuje na jodłach, a jej miąższ ma zdecydowanie gorszy, mocno palący posmak. Dość podobna do maitake bywa również żagiew wielogłowa (Polyporus umbellatus) o jaśniejszych owocnikach, osadzonych na trzonkach bardziej centralnie.

Właściwości

Żagwica listkowata, jako pasożyt, potem saprofit dębów nie odgrywa w Europie z powodu swej rzadkości zauważalnej roli gospodarczej. Wiąże się z nią za to ogromne nadzieje jako lekarstwem na najgroźniejsze choroby cywilizacyjne (raka, otyłość, cukrzycę) oraz źródłem cennych odczynników, zwłaszcza Lys-N.

Zastosowanie

O ile w Europie raczej się żagwicy listkowatej nie wykorzystuje (z racji gorzkawego smaku starszych owocników), o tyle w Japonii i Chinach jest jednym z najchętniej spożywanych grzybów, zwanych nie tylko z racji rozmiarów, ale i znaczenia w diecie „królową grzybów/hub”. Jest tam nie tylko pozyskiwany na masową skalę z przyrody, lecz również uprawiany na martwym drewnie (od 1981 r.). Z hodowli na stoły trafia około 40 tys. ton żagwicy listkowatej rocznie. Ważny składnik wielu rodzajów nabemono czyli jednogarnkowej potrawy (z grzybów, owoców morza, glonów, tofu i jajek) serwowanej na gorąco i zjadanej przez całą rodzinę z tego samego naczynia. Maitake, jest obok twardnika japońskiego czyli shiitake (Lentinula edodes), płomienicy zimowej inaczej enoki (Flammulina velutipes) tudzież bokownika wiązowego vel buna-shimeji (Hypsizygus tessulatus) jednym z czterech najważniejszych kulinarnie grzybów.

Żagwica listkowata dostarcza białka Lys-N, co raz szerzej wykorzystywane w badaniach biomedycznych. Lys-N jest metaloendopeptydazą, to znaczy tnie inne białka na mniejsze fragmenty, łącząc się z nimi we fragmentach bogatych w aminokwas lizynę.

W tradycyjnej medycynie Dalekiego Wschodu maitake uważano za lek przeciwko rozmaitych nowotworom i cukrzycy. Współczesne badania częściowo potwierdzają własności antynowotworowe tejże huby – ma hamować angioneogenezę czyli powstawanie naczyń krwionośnych w guzie, opóźniać przerzuty oraz indukować programowaną śmierć komórek w pewnych typach guzów.