Koza domowa – co je? Jak długo żyje i ile kosztuje? Najważniejsze fakty o kozach domowych
Kozy udomowione zostały ok. 11-10 tysięcy lat temu i odegrały donośną rolę w rozwoju cywilizacji. Ich hodowla zapewniła ludziom nie tylko mięso i mleko, ale także skóry na odzież, kości do wyrobu narzędzi oraz odchody stanowiące cenne paliwo. Ze ścięgien zabitych zwierząt wytwarzano natomiast sznury i plecionki. Dziś na świecie rozróżniamy ok. 300 różnych ras kóz domowych, a niektóre z nich hodowane są jako domowi pupile!
Udomowienie kóz nie było jednym pojedynczym aktem, ale odegrało się niezależnie w różnych lokalizacjach. Jego przedmiotem była koza bezoarowa (Capra aegagrus) zamieszkująca górskie tereny Iranu, Iraku oraz Turcji. Wydaje się, że to wrodzona towarzyskość, otwartość na ludzi oraz relatywna odporność na pasożyty sprawiły, że kozy tak skutecznie zaadaptowały się hodowli.
Wraz z rozwojem rolnictwa kozy, podobnie jak ludzie, rozwinęły odporność na toksyny produkowane przez grzyby obecne w ziarnach zbóż. Ich ewolucji jako gatunku pomogła też świadoma selekcja dokonywana już przez społeczeństwa neolityczne przed ok. 8 tysiącami lat – do rozrodu wybierano kozy o pożądanej masie ciała, umaszczeniu czy płodności. W rezultacie w różnych regionach geograficznych w ciągu wieków rozwinęły się rasy o dość odmiennym wyglądzie. Z czasem afrykańskie i hiszpańskie kozy skolonizowały Amerykę, a brytyjskie podbiły Australię i Nową Zelandię.
Ile waży koza domowa? Charakterystyka gatunku
Mimo całej swojej różnorodności kozy domowe zaliczane są jednego gatunku Capra hircus. Należą do rodziny wołowatych i są krewnymi turów, koziorożców, ale także antylop, krów i owiec. Kozły są zawsze większe i mogą ważyć nawet ok. 140 kg, podczas gdy dorosłe samice mniejszych ras osiągają zaledwie 20 kg. Według Księgi Rekordów Guinnessa największą dotychczas kozą na świecie był pochodzący z Wielkiej Brytanii samiec, Mostyn Moorcock, który w kłębie mierzył 111,7 cm, a na długość miał nawet 167,6 cm. Z kolei za najmniejsze uważa się afrykańskie kozy pigmejskie sięgające wierzchołkiem barków mniej niż pół metra!
Po swoich dzikich przodkach większość kóz zachowała rogi – tylko w niektórych rasach udało się je całkowicie wygasić, często kosztem poważnych zaburzeń płodności. Rogi pojawiają się przy tym u obu płci, choć u samic są znacznie krótsze. Ich wnętrze stanowi żywa brązowa kość nieustannie wyrastająca z czaszki. Z zewnątrz pokryte są natomiast warstwą keratyny, która zapewnia odporność na ból. Urwanie lub uszkodzenie koziego rogu jest jednak dla zwierzęcia źródłem niebywałej agonii. Stąd usuwanie rogów zasadniczo przeprowadza się wyłącznie u młodych koźlątek, zanim jeszcze ich różki się wykształcą.
Charakterystycznym atrybutem kozy domowej są również oczy o jasnej tęczówce i cienkiej, poziomej źrenicy. Broda i kolor sierści są już cechą typową dla konkretnej rasy, a ta ostatnia można przyjmować odcienie od śnieżnobiałego po ciemny brąz oraz czerń.
Podstawowe rasy kozy domowej
Trafiwszy do odległych zakątków świata kozy adaptowały się do różnorodnych warunków klimatycznych, a selektywne rozmnażanie wzmocniło w nich pożądane przez człowieka cechy genetyczne. W rezultacie pochodzące z Turcji angory są dziś popularne w Stanach Zjednoczonych i Południowej Afryce, a ich głównym atutem jest miękki kożuch wykorzystywany do produkcji wełny. Kozy burskie z kolei zostały wyselekcjonowane przez europejskich osadników w Południowej Afryce i dziś są cenioną rasą mięsną od Australii po USA. Kozy kaszmirskie hodowane są w Azji i na Bliskim Wschodzie dla mięsa, mleka oraz wysokiej jakości wełny.
Najsłynniejsze mleczne rasy kozy domowej to natomiast rasa anglo-nubijska o długich nogach i uszach, pochodząca ze Szwajcarii rasa saaneńska o płowej sierści oraz rasa toggenburska o dość niewielkich rozmiarach, brązowym umaszczeniu i białych uszach. W Polsce oprócz powyższych często hoduje się również szlachetną rasę alpejską francuską o dość dużych rozmiarach, a przede wszystkim wyselekcjonowane w kraju kozy uszlachetnionej rasy polskiej barwnej oraz białej. Te ostatnie słyną z dużych rozmiarów (waga 65-100 kg) oraz wysokiej wydajności mlecznej (nawet 1400 kg).
Co je koza domowa?
Pozostawiona sama sobie koza, choć jest typowym roślinożercą, zje praktycznie wszystko, co napotka na swojej drodze – może to być młode drzewko, karton czy kawałek tkaniny. Te niejadalne elementy menu są raczej przeżuwane i wypluwane niż faktycznie konsumowane, ale ogólna idea jest taka, że kozę trudno jest powstrzymać przed ogryzaniem krajobrazu.
Hodowcy, którym zależy na zdrowiu, płodności i mleczności swoich kóz wybierają oczywiście jak najbardziej wartościową karmę. A ponieważ koza jest pod względem trawiennym bardziej podobna jeleniowi niż krowie lub owcy, świeża trawa nie powinna wcale stanowić 100% jej jadłospisu. Na farmach bardzo często podaje się kozom sieczkę z lucerny lub koniczyny, a czasami także siano. Kozy potrafią trawić celulozę, gdyż ich układ trawienny wyposażony jest w żwacz, czyli specjalny żołądek pełen dobroczynnych, fermentujących bakterii.
Weterynarze jako dodatek polecają również specjalne pelety z mieszanych ziaren, bogate w białko, witaminy i minerały. Ich nadmiar nie jest jednak wskazany, gdyż może powodować otyłość. Co je koza domowa, którą pozostawimy do wolnego wypasu? Zazwyczaj sama znajdzie sobie najbardziej odpowiednie pożywienie – bywają to pnącza, młode gałązki na drzewach i krzewach, byliny, chwasty oraz zielona trawa. Warto wiedzieć, że dziennie dorosła koza domowa zjada równowartość 3-4% wagi swojego ciała.
Ile lat żyje koza domowa?
Kozy domowe zazwyczaj dożywają wieku 15-18 lat, choć zdarzają się osobniki, którym dane jest przeżyć ponad dwie dekady. U samic za skrócenie życia odpowiedzialna bywa ciąża, a w szczególności zatrucie ciążowe pojawiające się dość często u kóz spodziewających się większej ilości młodych. Zbyt duża macica uciska bowiem żwacz i nie pozwala matce porządnie się najeść, co prowadzi do rozwoju kwasicy, która może być śmiertelna w skutkach.
Na to, ile żyje koza domowa wpływają oczywiście również patogeny. Sporo problemów hodowcom sprawiają bakteryjne infekcje takie jak wąglik, bruceloza czy zapalenie płuc oraz choroby wirusowe, w szczególności pomór małych przeżuwaczy (PPR), pryszczyca oraz ospa – na większość z nich na szczęście istnieją skuteczne szczepionki. Poza tym kozy mogą cierpieć na pasożyty wewnętrzne, więc wymagają odrobaczania od wczesnego wieku. Niebezpieczeństwo stwarzają również choroby wywoływane przez pierwotniaki i przenoszone poprzez ugryzienia kleszczy, w tym zwłaszcza babeszjoza.
Ogólnie kozy domowe uważa się jednak za zwierzęta zdrowe i odporne nawet na niesprzyjające warunki. Przy odpowiedniej prewencji nagła pomoc weterynaryjna jest wymagana stosunkowo rzadko.
Usposobienie kozy domowej
W mowie kolokwialnej kozy wykorzystywane bywają jako symbol głupoty i uporu. W rzeczywistości są to ciekawskie, sympatyczne zwierzęta, które uwielbiają towarzystwo i z tego powodu chętnie żyją w stadach. Ich zachowanie nie jest jednak tak stadne jak u owiec – lubią samodzielnie wypuszczać się w poszukiwanie pożywienia i nie pasą się zwykle jedna obok drugiej. W swojej odwadze i przedsiębiorczości potrafią dostać się w dość nietypowe miejsca na drzewach, skałach czy budynkach – na brak zwinności nie mogą wszak narzekać.
Co ciekawe, naukowcy z londyńskiego Uniwersytetu Queen Mary odkryli, że kozy potrafią rozpoznawać wzajemnie swoje emocje, a także podejmują ewidentne próby komunikacji z człowiekiem, tak samo jak psy i konie. Postawione przez problemem będą aktywnie poszukiwać ludzkiej pomocy.
Współczesna hodowla kóz domowych
Kozy plasują się w piątce najliczniejszych zwierząt hodowlanych na świecie – szacuje się, że obecnie jest ich około 1 miliarda. W krajach rozwijających się stanowią ważny element walki z głodem i ubóstwem, gdyż ich hodowla jest znacznie mniej wymagająca niż krów czy owiec. Według FAO w roku 2017 globalna produkcja mleka koziego wyniosła 18,7 milionów ton, a za jej tendencję wzrostową odpowiadają również kontrowersje wokół mleka krowiego, które skłaniają konsumentów w krajach rozwiniętych do poszukiwania alternatywnego nabiału. Młode kozły z ras mlecznych zabijane są często na mięso.
Kozie mięso konsumuje się przede wszystkim w Azji, Afryce i na Karaibach. Mleko i nabiał popularne są natomiast przede wszystkim w Turcji, Bangladeszu, Pakistanie i Indiach, chociaż w Europie i Ameryce Północnej zdobywają coraz większą popularność. Oprócz skór i wełny kozy coraz częściej hodowane są również dla celów ozdobnych i towarzyskich. Zwłaszcza kozy miniaturki cenione są jako rodzinnie pupile, przyjaciele dla dzieci oraz… efektywne kosiarki do trawników.
Ile kosztuje koza domowa?
Ceny kóz oscylują od 300 do nawet 3000 tysięcy złotych i zależą od szlachetności rasy, przeznaczenia, regionu, ale często również sezonu. Mleczne kozy można zwykle kupić za ok. 500 złotych, ale te o lepszym rodowodzie kosztują i ponad 1000 złotych. Jeszcze droższe bywają niektóre miniaturki, których cena można w skrajnych przypadkach sięgać nawet ok. 5 tysięcy złotych.
Dla pełnego rachunku ekonomicznego nie wystarczy jednak wiedzieć, ile kosztuje koza domowa. Do tej ceny trzeba oczywiście dodać koszt utrzymania kozy, który kształtuje się na poziomie ok. 200-400 miesięcznie i obejmuje paszę, wizyty u weterynarza, transport, schronienie, ogrodzenia ochronne, itd.
- „A Brief History of Goat Domestication” The Livestock Conservancy, https://livestockconservancy.org/2022/10/11/a-brief-history-of-goat-domestication/, 4/01/2024;
- “Goat” Britannica, https://www.britannica.com/animal/goat, 4/01/2024;
- “Goat” Animalia, https://animalia.bio/goat, 4/01/2024;
- “Facts about goats” Alina Bradford, https://www.livescience.com/52540-goat-facts.html, 4/01/2024;
- “Common Diseases of Goats, Treatment and Preventive Measures Babagana” Alhaji Bukar i in., https://www.intechopen.com/chapters/1121807, 4/01/2023;
- “How to Feed and Tend Goats on Small Farms” Lauren Arcuri, https://www.treehugger.com/feed-and-tend-goats-3016793, 4/01/2024;
