- Pasożyty wśród organizmów żywych
- Przystosowania do pasożytnictwa
- Związek pasożyta z żywicielem
- Strategie zbliżone do pasożytnictwa
Pasożytnictwo jest rodzajem wzajemnego oddziaływania między osobnikami różnych gatunków, z których jeden (pasożyt) odnosi korzyści kosztem drugiego (żywiciela). Wiele pasożytów nie wywołuje u żywiciela żadnych objawów chorobowych, niektóre gatunki (patogeny) powodują różne choroby, a niekiedy mogą doprowadzić do śmierci żywiciela.
Oddziaływanie pasożyta z żywicielem ma charakter symbiozy antagonistycznej i podlega nieustannej koewolucji – pasożyt nieustannie zwiększa swoje przystosowania umożliwiające mu przeżycie na powierzchni lub wewnątrz ciała żywiciela, a żywiciel wykształca różne strategie obronne w celu uniemożliwienia inwazji pasożytowi.
Pasożyty wśród organizmów żywych
Pasożytami są organizmy z wielu różnych grup systematycznych:- wszystkie wirusy,
- bakterie,
- grzyby,
- niektóre rośliny (np. szelężnik, kanianka, jemioła),
- pierwotniaki,
- bezkręgowce (z wyjątkiem szkarłupni),
- kręgowce (śluzice).
Bakteriofag – wirus atakujący bakterie. Źródło: Wikipedia
Przystosowania do pasożytnictwa
Pasożyty zewnętrzne (ektopasożyty) żyją na powierzchni ciała żywiciela i odżywiają się jego płynami ustrojowymi (kleszcze, pchły, komary, pijawki) lub wytworami naskórka, np. piórami (wszoły). Organizmy te posiadają narządy umożliwiające utrzymywanie się na powierzchni ciała żywiciela (przylgi, haki, pazurki) i pobieranie płynów ustrojowych (ssawki, kłujki, sztyleciki); ich ślina zawiera enzymy przeciwdziałające krzepnięciu pobieranych substancji (np. hirudyna zapobiegająca krzepnięciu krwi i histamina rozszerzająca naczynia krwionośne u pijawek).Pasożyty wewnętrzne (endopasożyty) zamieszkują wnętrze ciała żywiciela (np. zarodziec malarii) lub jego przewód pokarmowy (np. tasiemce). Są to organizmy cechujące się bardzo uproszczoną budową ciała, zredukowanym przewodem pokarmowym, brakiem odnóży i niektórych narządów zmysłów. Posiadają narządy czepne w postaci brodawek wargowych (glista ludzka), bruzd przyssawkowych (tasiemiec bruzdogłowiec), przyssawek (tasiemce uzbrojone i nieuzbrojone, przywry) lub kurczliwego ryjka opatrzonego hakami (tasiemiec uzbrojony). Pasożyty bytujące w przewodzie pokarmowym wykazują odporność na działanie enzymów trawiennych żywiciela. Pasożyty krwi (np. świdrowce) wytwarzają antygeny powierzchniowe odporne na działanie układu immunologicznego żywiciela.
Związek pasożyta z żywicielem
Pasożyty, ze względu na stopień zależności od żywiciela, można podzielić na:- pasożyty względne (fakultatywne, przygodne) – organizmy prowadzące pasożytniczy tryb życia tylko w pewnym okresie swego rozwoju; nie są uzależnione od swego żywiciela i mogą występować jako formy wolnożyjące. Do pasożytów względnych należą m.in. kleszcze, komary, saprofityczne grzyby będące równocześnie pasożytami roślin, nicienie (np. węgorek jelitowy).
- pasożyty bezwzględne (obligatoryjne, bezwarunkowe) - organizmy prowadzące pasożytniczy tryb życia podczas całego okresu rozwojowego lub w większej jego części; są całkowicie uzależnione od swego żywiciela. Do pasożytów bezwzględnych należą m.in. wirusy, grzyby (mączniaki prawdziwe, rdze), bezkręgowce (tasiemce, glista ludzka, tęgoryjec dwunastnicy).
Komar, pasożyt zewnętrzny. Fot. pixabay.com
W zależności od czasu trwania związku pasożyta z żywicielem wyróżnia się:
- pasożyty stałe – związane z żywicielem przez cały okres rozwoju, np. kanianka;
- pasożyty czasowe (okresowe) – mające styczność z żywicielem najczęściej podczas pobierania pokarmu, np. pijawki, komary, gzy.
W zależności od ilości żywicieli wyróżnia się:
- pasożyty monokseniczne – związane z jednym gatunkiem żywiciela, np. tasiemiec nieuzbrojony, owsik ludzki;
- pasożyty oligokseniczne – związane z kilkoma gatunkami żywicieli, np. przywra żylna;
- pasożyty polikseniczne – związane z wieloma gatunkami żywicieli, np. włosień kręty.
W zależności od stadium rozwojowego prowadzącego pasożytniczy tryb życia, wyróżnia się:
- pasożyty larwalne – prowadzące pasożytniczy tryb życia w stadium larwalnym, wolnożyjące jako formy dorosłe, np. struńce, nitnikowce;
- pasożyty imaginalne - prowadzące pasożytniczy tryb życia jako formy dorosłe, wolnożyjące w stadium larwalnym, np. tęgoryjec dwunastnicy;
- Istnieją organizmy pasożytujące na innych pasożytach (hiperpasożyty) oraz pasożytnicze larwy żywiące się larwami tego samego gatunku z kolejnych lęgów (superpasożyty).
Zarodziec pasmowy – pasożytniczy pierwotniak wywołujący malarię. Źródło: Wikimedia
Strategie zbliżone do pasożytnictwa
Organizmy żywe wykształcają różne strategie rozrodcze i wykorzystują różne sposoby zdobywania pożywienia, które zbliżone są do pasożytnictwa. Można wyróżnić:- pasożyty lęgowe – ptaki składające jaja do gniazd innych gatunków ptaków; jaja pasożytów lęgowych zbliżone są wielkością i barwą do jaj gospodarza; pisklęta charakteryzują się szybszym tempem rozwoju niż pisklęta przybranych rodziców;
- pasożyty płciowe – u ryb z rodziny matronicowatych, samica jest nosicielką pasożytniczego samca o dużo mniejszych rozmiarach i wielu zredukowanych narządach (prócz układu oddechowego i rozrodczego);
- parazytoidy – owady pasożytujące na innych owadach, co zwykle prowadzi do śmierci żywiciela; np. gąsieniczniki składające jaja do wnętrza ciała gąsienicy motyla, która ginie po opuszczeniu jej ciała przez pasożyty;
- kleptopasożyty (pasożyty pracy) – pasożytują na pożywieniu zebranym lub upolowanym przez osobniki innych gatunków, np. hieny zabierające zdobycz likaonom, fregaty i wydrzyki odbierające ryby mewom i rybitwom;
- pasożyty społeczne – występują u gatunków owadów społecznych żyjących wspólnie w jednym gnieździe, jeden gatunek (pasożyt) wykorzystuje działalność drugiego gatunku (żywiciela), poprzez korzystanie ze zgromadzonych przez niego zasobów pokarmowych.
Pasożytnictwo lęgowe – pisklę kukułki w gnieździe trzcinniczka. Źródło: Wikimedia.org
Bibliografia
- “Biologia, Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee, ”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.;
- Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee; “Ekologia. Krótkie wykłady”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. VIII”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999;
- Claude Combes; “The Art of Being a Parasite”; University of Chicago Press, 2005;
- promil
