pasożyt

Pasożyt — organizm roślinny lub zwierzęcy żyjący i rozwijający się na innym organizmie (żywicielu) lub wewnątrz jego ciała.

Pasożytnictwo jest rodzajem wzajemnego oddziaływania między osobnikami różnych gatunków, z których jeden (pasożyt) odnosi korzyści kosztem drugiego (żywiciela). Wiele pasożytów nie wywołuje u żywiciela żadnych objawów chorobowych, niektóre gatunki (patogeny) powodują różne choroby, a niekiedy mogą doprowadzić do śmierci żywiciela.

Oddziaływanie pasożyta z żywicielem ma charakter symbiozy antagonistycznej i podlega nieustannej koewolucji – pasożyt nieustannie zwiększa swoje przystosowania umożliwiające mu przeżycie na powierzchni lub wewnątrz ciała żywiciela, a żywiciel wykształca różne strategie obronne w celu uniemożliwienia inwazji pasożytowi.

Pasożyty wśród organizmów żywych

Pasożytami są organizmy z wielu różnych grup systematycznych:

• wszystkie wirusy,
• bakterie,
• grzyby,
• niektóre rośliny (np. szelężnik, kanianka, jemioła),
• pierwotniaki,
• bezkręgowce (z wyjątkiem szkarłupni),
• kręgowce (śluzice).

Przystosowania do pasożytnictwa

Pasożyty zewnętrzne (ektopasożyty) żyją na powierzchni ciała żywiciela i odżywiają się jego płynami ustrojowymi (kleszcze, pchły, komary, pijawki) lub wytworami naskórka, np. piórami (wszoły). Organizmy te posiadają narządy umożliwiające utrzymywanie się na powierzchni ciała żywiciela (przylgi, haki, pazurki) i pobieranie płynów ustrojowych (ssawki, kłujki, sztyleciki); ich ślina zawiera enzymy przeciwdziałające krzepnięciu pobieranych substancji (np. hirudyna zapobiegająca krzepnięciu krwi i histamina rozszerzająca naczynia krwionośne u pijawek).

Związek pasożyta z żywicielem

Pasożyty, ze względu na stopień zależności od żywiciela, można podzielić na:

• pasożyty względne (fakultatywne, przygodne) – organizmy prowadzące pasożytniczy tryb życia tylko w pewnym okresie swego rozwoju; nie są uzależnione od swego żywiciela i mogą występować jako formy wolnożyjące. Do pasożytów względnych należą m.in. kleszcze, komary, saprofityczne grzyby będące równocześnie pasożytami roślin, nicienie (np. węgorek jelitowy).
• pasożyty bezwzględne (obligatoryjne, bezwarunkowe) – organizmy prowadzące pasożytniczy tryb życia podczas całego okresu rozwojowego lub w większej jego części; są całkowicie uzależnione od swego żywiciela. Do pasożytów bezwzględnych należą m.in. wirusy, grzyby (mączniaki prawdziwe, rdze), bezkręgowce (tasiemce, glista ludzka, tęgoryjec dwunastnicy).

W zależności od czasu trwania związku pasożyta z żywicielem wyróżnia się:

• pasożyty stałe – związane z żywicielem przez cały okres rozwoju, np. kanianka;

• pasożyty czasowe (okresowe) – mające styczność z żywicielem najczęściej podczas pobierania pokarmu, np. pijawki, komary, gzy.

• pasożyty monokseniczne – związane z jednym gatunkiem żywiciela, np. tasiemiec nieuzbrojony, owsik ludzki;
• pasożyty oligokseniczne – związane z kilkoma gatunkami żywicieli, np. przywra żylna;
• pasożyty polikseniczne – związane z wieloma gatunkami żywicieli, np. włosień kręty.

W zależności od stadium rozwojowego prowadzącego pasożytniczy tryb życia, wyróżnia się:

• pasożyty larwalne – prowadzące pasożytniczy tryb życia w stadium larwalnym, wolnożyjące jako formy dorosłe, np. struńce, nitnikowce;
• pasożyty imaginalne – prowadzące pasożytniczy tryb życia jako formy dorosłe, wolnożyjące w stadium larwalnym, np. tęgoryjec dwunastnicy;
• Istnieją organizmy pasożytujące na innych pasożytach (hiperpasożyty) oraz pasożytnicze larwy żywiące się larwami tego samego gatunku z kolejnych lęgów (superpasożyty).

Strategie zbliżone do pasożytnictwa

Organizmy żywe wykształcają różne strategie rozrodcze i wykorzystują różne sposoby zdobywania pożywienia, które zbliżone są do pasożytnictwa. Można wyróżnić:

• pasożyty lęgowe – ptaki składające jaja do gniazd innych gatunków ptaków; jaja pasożytów lęgowych zbliżone są wielkością i barwą do jaj gospodarza; pisklęta charakteryzują się szybszym tempem rozwoju niż pisklęta przybranych rodziców;
• pasożyty płciowe – u ryb z rodziny matronicowatych, samica jest nosicielką pasożytniczego samca o dużo mniejszych rozmiarach i wielu zredukowanych narządach (prócz układu oddechowego i rozrodczego);

• parazytoidy – owady pasożytujące na innych owadach, co zwykle prowadzi do śmierci żywiciela; np. gąsieniczniki składające jaja do wnętrza ciała gąsienicy motyla, która ginie po opuszczeniu jej ciała przez pasożyty;
• kleptopasożyty (pasożyty pracy) – pasożytują na pożywieniu zebranym lub upolowanym przez osobniki innych gatunków, np. hieny zabierające zdobycz likaonom, fregaty i wydrzyki odbierające ryby mewom i rybitwom;
• pasożyty społeczne – występują u gatunków owadów społecznych żyjących wspólnie w jednym gnieździe, jeden gatunek (pasożyt) wykorzystuje działalność drugiego gatunku (żywiciela), poprzez korzystanie ze zgromadzonych przez niego zasobów pokarmowych.