- Pasożytnictwo jako strategia życia
- Przystosowania do pasożytnictwa
- Rodzaje pasożytnictwa
- Strategie zbliżone do pasożytnictwa
Pasożytnictwo jako strategia życia
Pasożytnictwo (parazytyzm) jest rodzajem antagonistycznego oddziaływania między osobnikami różnych gatunków, z których jeden (pasożyt) odnosi korzyści kosztem drugiego (żywiciela), wykorzystując go jako źródło pożywienia bądź innych zasobów, co prowadzi do obniżenia jego dostosowania. Wiele pasożytów nie wywołuje u żywiciela żadnych objawów chorobowych, niektóre (określane mianem patogenów) mogą powodować różne choroby, a nawet doprowadzić do śmierci żywiciela.Oddziaływanie pasożyta z żywicielem ma charakter symbiozy antagonistycznej i podlega nieustannej koewolucji – pasożyt nieustannie zwiększa swoje przystosowania umożliwiające mu przeżycie na powierzchni lub wewnątrz ciała żywiciela, a żywiciel wykształca różne strategie obronne w celu uniemożliwienia inwazji pasożytowi.
Pasożytnictwo jest strategią powszechną wśród organizmów żywych – pasożytami są wszystkie wirusy, wiele bakterii i grzybów, niektóre gatunki roślin (np. szelężnik, kanianka), wiele gatunków pierwotniaków i bezkręgowców (z wyjątkiem szkarłupni), a także niektóre kręgowce – śluzice pasożytujące na rybach.
Szelężnik większy (Rhinanthus serotinus) – roślina półpasożytnicza pobierająca za pomocą ssawek wodę i sole mineralne z korzeni innych roślin, fot. shutterstock
Przystosowania do pasożytnictwa
Pasożyt może żyć okresowo lub stale na powierzchni ciała swego żywiciela (pasożytnictwo zewnętrzne, ektopasożytnictwo) lub w przewodzie pokarmowym lub wnętrzu ciała żywiciela (pasożytnictwo wewnętrzne, endopasożytnictwo).Pasożyty zewnętrzne (ektopasożyty) żyją na powierzchni ciała żywiciela i odżywiają się jego płynami ustrojowymi (np. kleszcze, pchły, komary i pijawki żywiące się krwią) lub wytworami naskórka (np. wszoły żywiące się piórami ptaków). Pasożyty zewnętrzne wykształciły liczne przystosowania umożliwiające utrzymywanie się na powierzchni ciała żywiciela (przylgi, haki, pazurki) oraz pobieranie płynów ustrojowych (ssawki, kłujki, sztyleciki, enzymy ślinowe przeciwdziałające krzepnięciu krwi, np. hirudyna u pijawek; białka przeciwzapalne, np. ewazyny w ślinie kleszczy).
Pasożyty wewnętrzne (endopasożyty) żyją we wnętrzu ciała żywiciela (np. zarodziec malarii) bądź bytują w jego przewodzie pokarmowym (np. tasiemce, glista ludzka). Organizmy te cechują się bardzo uproszczoną budową ciała, zredukowanym przewodem pokarmowym, brakiem odnóży i niektórych narządów zmysłów oraz przeważnie dobrze wykształconym układem rozrodczym. Posiadają narządy czepne w postaci brodawek wargowych (glista ludzka), bruzd przyssawkowych (tasiemiec bruzdogłowiec), przyssawek (tasiemce uzbrojone i nieuzbrojone, przywry) lub kurczliwego ryjka opatrzonego hakami (tasiemiec uzbrojony). Pasożyty przewodu pokarmowego wykazują odporność na działanie enzymów trawiennych żywiciela. Pasożyty krwi (np. świdrowce) wytwarzają antygeny powierzchniowe odporne na działanie układu immunologicznego żywiciela.
Kleszcze na sierści psa, fot. shutterstock
Rodzaje pasożytnictwa
Pasożytnictwo, ze względu na stopień zależności pasożyta od żywiciela, można podzielić na:- pasożytnictwo względne (fakultatywne, przygodne) – pasożyt związany jest z żywicielem tylko w pewnym okresie swego życia; nie jest uzależniony od swego żywiciela (brak zależności metabolicznej) i może występować jako forma wolnożyjąca, np. kleszcze, komary, saprofityczne grzyby pasożytujące okresowo na roślinach, nicienie (węgorek jelitowy);
- pasożytnictwo bezwzględne (obligatoryjne, bezwarunkowe) – pasożyt związany jest z żywicielem przez większą część lub całość cyklu rozwojowego; jest całkowicie zależny od żywiciela, np. wirusy, grzyby (mączniaki prawdziwe, rdze), bezkręgowce (tasiemce, glista ludzka, tęgoryjec dwunastnicy).
Ze względu na czas trwania związku pasożyta z żywicielem wyróżnia się:
- pasożytnictwo stałe – pasożyty związane są z żywicielem przez cały okres rozwojowy, np. kanianka;
- pasożytnictwo czasowe (okresowe) – pasożyty mają styczność z żywicielem wyłącznie w celu pobrania pokarmu (np. pijawki, komary) bądź związane są z żywicielem w danym stadium rozwojowym (np. gzy, motylica wątrobowa).
W zależności od stadium rozwojowego prowadzącego pasożytniczy tryb życia, wyróżnia się:
- pasożytnictwo larwalne – pasożyty związane z żywicielem wyłącznie w stadium larwalnym i wolno żyjące jako osobniki dorosłe, np. struńce, nitnikowce;
- pasożytnictwo imaginalne – pasożyty związane z żywicielem jako osobniki dorosłe i wolno żyjące w stadium larwalnym, np. tęgoryjec dwunastnicy.
Niektóre gatunki pasożytów (np. skrzydlica, bruzdogłowiec szeroki) w określonym stadium rozwojowym bytują w żywicielu, który stanowi wyłącznie ogniwo pośrednie pomiędzy żywicielami niezbędnymi (pasożytnictwo parateniczne). Istnieją również pasożyty pasożytujące na innych pasożytach (hiperpasożytnictwo) oraz pasożytnicze larwy żywiące się larwami tego samego gatunku z kolejnych lęgów (superpasożytnictwo).
Główka (skoleks) tasiemca uzbrojonego (Taenia solium) z haczykami i przyssawkami, za pomocą których przytwierdza się do ściany jelita cienkiego, fot. shutterstock
Strategie zbliżone do pasożytnictwa
Mianem pasożytnictwa określane są również związki antagonistyczne między osobnikami różnych gatunków, w których jeden gatunek realizuje strategie rozrodcze bądź zdobywa pożywienie kosztem drugiego gatunku. Przykładem tego typu zależności jest pasożytnictwo lęgowe (składanie jaj do gniazd innych gatunków ptaków), pasożytnictwo pracy, kleptopasożytnictwo (korzystanie z zasobów pożywienia zebranych przez osobniki innych gatunków) oraz pasożytnictwo społeczne u owadów społecznych (wykorzystywanie zasobów pokarmowych zgromadzonych przez osobniki jednego gatunku przez żyjące w tym samym gnieździe osobniki drugiego gatunku).Bibliografia
- Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996;
- Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee; “Ekologia. Krótkie wykłady”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. VIII”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.;
- Claude Combes; “The Art of Being a Parasite”; University of Chicago Press, 2005.;
- promil
