Motyle (Lepidoptera)

Motyle (Lepidoptera) – jeden z najbardziej licznych i szeroko rozprzestrzenionych rzędów owadów (Insecta).

Występowanie
Motyle występują na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. Ich zasięg występowania obejmuje różnorodne siedliska – od pustyń, przez lasy wilgotne, lasy deszczowe, obszary trawiaste po wysokie góry. Najwięcej gatunków motyli występuje w rejonach tropikalnych.

Systematyka
Motyle są drugim pod względem liczby gatunków rzędem owadów, po chrząszczach (Coleoptera). Obecnie wyróżnia się ok. 180 tysięcy gatunków (w Polsce ok. 3 tysiące). Ponad 85% wszystkich gatunków stanowią motyle nocne (ćmy). 

Najbardziej powszechnym podziałem motyli, spotykanym w atlasach do oznaczania tych owadów, jest podział na motyle dzienne (Rhopalocera) oraz na motyle nocne – ćmy (Heterocera). Istnieje również podział na motyle większe (Macrolepidoptera) i motyle mniejsze (Microlepidoptera), podział ze względu na użyłkowanie skrzydeł (Homoneura i Heteroneura) oraz ze względu na budowę aparatu kopulacyjnego (Ditrysia i Monotrysia).

Są to podziały w większości sztuczne, nie odzwierciedlające rzeczywistego pokrewieństwa pomiędzy gatunkami.
Obecnie motyle dzieli się na 4 podrzędy:
  • Zeugloptera – najbardziej prymitywne motyle (ok. 120 gatunków), u owadów dorosłych występuje aparat gębowy typu gryzącego;
  • Glossata – ok. 99% gatunków motyli, cechą charakterystyczną jest występowanie ssawki u owadów dorosłych;
  • Aglossata – 2 gatunki prymitywnych motyli, występujących w Australii i na wyspach Pacyfiku, związanych z drzewami z rodzaju Agathis;
  • Heterobathmiina – ok. 10 gatunków motyli aktywnych w ciągu dnia, występujących w południowej części Ameryki Południowej, związanych z drzewami z rodzaju bukan (Nothofagus).

Budowa
Ciało dorosłego motyla składa się z trzech części – głowy, tułowia i odwłoka.

Głowa jest kulista, znajduje się na niej para oczu złożonych, które są szczególnie wrażliwe na ruch. Długie czułki na czubku głowy są narządami węchu i służą do odbierania ruchów powietrza. Na całej ich powierzchni znajdują się receptory zapachowe, a na II segmencie narząd słuchu i równowagi (narząd Johnstona). Czułki mają kształt buławkowaty (u motyli dziennych) bądź są cienko zakończone lub pierzaste (u większości ciem).

Ssawka, powstała z przekształconej szczęki dolnej, służy do pobierania pokarmu płynnego (nektar kwiatów, wydzielina mszyc, woda z kałuż, soki drzew). Najdłuższe ssawki posiadają motyle z rodziny zawisakowatych (do 30 cm długości u Xanthopan morgani praedicta).

U niektórych gatunków motyli (np. garbatkowate) ssawka uległa zanikowi – owady dorosłe nie pobierają pokarm, korzystając z rezerw zgromadzonych w wcześniejszym stadium rozwojowym (gąsienicy). Najbardziej prymitywne gatunki Lepidoptera posiadają aparat gębowy typu gryzącego, np. skrzydliniaki Micropterygidae.

Na tułowiu motyli znajdują się dwie pary skrzydeł, pokrytych dachówkowato ułożonymi łuskami oskórkowymi. Rozpiętość skrzydeł wynosi od 4 mm (motyle minujące z rodz. Nepticulidae) do ok. 30 cm (motyl Królowej Aleksandry Ornithoptera alexandrae). U wielu gartunków ciem występuje dymorfizm płciowy – samce są uskrzydlone, podczas gdy samice są bezskrzydłe lub posiadają zredukowane skrzydła.

Wzór ubarwienia skrzydeł ma swoje biologiczne znaczenie:
  • umożliwia wzajemne rozpoznawanie się partnerów danego gatunku podczas godów;
  • pełni funkcję maskującą i chroni przed drapieżnikami – wielu gatunków upodabnia się do otoczenia, w którym się znajduje (mimetyzm);
  • odstrasza drapieżniki – jaskrawe barwy skrzydeł są charakterystyczne dla owadów trujących lub niejadalnych; zjawisko te wykorzystują nie trujące gatunki motyli, które upodabniają się do gatunków trujących lub os (mimikra batesowska); wiele gatunków dodatkowo posiada na skrzydłach plamy, przypominające kształtem oczy większych zwierząt.

Odwłok posiada wyraźną segmentację. Narządy kopulacyjne położone są na końcu odwłoka, u samicy dodatkowo znajduje się tam teleskopowe pokładełko, służące do składania jaj.


Cykl życiowy
U motyli występuje cykl życiowy z przeobrażeniem zupełnym (holometabolia). Można wyróżnić cztery stadia: jajo, larwę (gąsienicę), poczwarkę i owada dorosłego (imago).

Samica po kopulacji składa jaja, z których wylegają się larwy (gąsienice). Jest to żerujące i rosnące stadium rozwojowe, które przeważnie żywi się określonym pokarmem roślinnym i jest związane z określoną rośliną (rośliną żywicielską). Nieliczne gąsienice są drapieżne i żywią się drobnymi owadami, np. u ciem z rodzaju Eupithecia, występującymi na Hawajach.
Gąsienice są często gęsto owłosione, posiadają 3 pary członowanych nóg tułowiowych i kilka par nieczłonowanych nóg odwłokowych (posuwek). Cechą charakterystyczną jest aparat gębowy typu gryzącego.

Poczwarka jest stadium pośrednim pomiędzy larwą a owadem dorosłym, niezdolnym do poruszania się i przemieszczania. Podczas tego stadium wewnętrzne narządy larwalne ulegają całkowitemu rozpuszczeniu i fagocytozie, po czym rozwijają się narządy osobnika dorosłego.

Po zakończonej przebudowie narządów z kokonu wyłania się owad dorosły. Miękkie skrzydła rozwijają się i prostują pod wpływem ciśnienia pompowanej do nich hemolimfy. Równocześnie wysycha i twardnieje zewnętrzny szkielet chitynowy. Owad dorosły żyje w zależności od gatunku od kilku godzin do kilku miesięcy.
Cykl rozwojowy motyli obejmuje zwykle jedno pokolenie rocznie, choć niektóre gatunki mogą dawać kilka pokoleń (np. czerwończyk żarek).

Znaczenie
Motyle i ćmy odgrywają duże znaczenie w ekosystemie jako zapylacze wielu gatunków roślin oraz jako ważne ogniwo w łańcuchach pokarmowych. Gąsienice motyli są postrzegane jako szkodniki wielu roślin uprawnych oraz lasów. Najbardziej znanym produktem pochodzącym od tych owadów jest jedwab – włókno białkowe wytwarzane przez gąsienice jedwabnika morwowego (Bombyx mori).
 

Indeks nazw polskich - rząd Motyle
A B C D E F G H I J K L Ł M N O Q P R S Ś T U V W X Y Z Ż Ź