Ból ucha (otalgia) – objawy, przyczyny i leczenie bólu ucha

Ból ucha (inaczej otalgia) to dolegliwość najczęściej trapiąca dzieci do lat pięciu, ale od czasu do czasu dająca się również we znaki dorosłym. Jako dyskomfort zlokalizowany we wnętrzu głowy potrafi wyraźnie utrudnić normalne funkcjonowanie, zwłaszcza utrudniając nocny wypoczynek. Czy leczenie bólu ucha na własną rękę zawsze musi jednak wyjść nam na zdrowie? Okazuje się, że niekoniecznie!

1. Rodzaje bólów ucha
2. Dlaczego ucho boli?
3. Możliwe powikłania zapalenia ucha
4. Naturalne metody łagodzenia bólu ucha
5. Kiedy należy udać się z bólem ucha do lekarza?
6. Jak można zapobiegać bólom ucha?

Po zwykłym przeziębieniu ból ucha jest drugą najczęstszą przyczyną wizyt u lekarzy pediatrów - nawet co trzeci maluch do lat trzech cierpi na tą przykrą dolegliwość! Tymczasem, tylko 20% wszystkich odnotowywanych przez służbę zdrowia infekcji ucha przydarza się dorosłym, co wcale nie oznacza, że radzą sobie oni z bólem lepiej. Kobiety są przy tym znacznie wrażliwsze na ból ucha niż mężczyźni!

Rodzaje bólów ucha

Ból ucha dzieli się na dwie zasadnicze kategorie – otalgii pierwotnej, umiejscowionej we wnętrzu ucha i znacznie częstszej; oraz otalgii wtórnej będącej bólem rzutowanym, który w rzeczywistości nie ma nic wspólnego z aparatem słuchowym. Dodajmy, że we wnętrzu ucha zlokalizowanych jest sześć nerwów – cztery czaszkowe i dwa szyjne – co czasem utrudnia prawidłową diagnozę i sprawia, że ból wydaje się promieniujący, kłujący, palący, rozpierający, pulsujący i przemieszczający się.

Symptomy towarzyszące bólowi ucha mogą obejmować podwyższoną temperaturę, problemy ze snem, zaburzenia równowagi, niedosłuch. Ten ostatni, tak samo jak i ból, może dotyczyć jednego lub obu uszu.

Dlaczego ucho boli?

Otalgia pierwotna, czyli faktyczny ból ucha najczęściej spowodowana jest stanem zapalnym, który może dotyczyć samej małżowiny, przewodu słuchowego, ucha środkowego czy trąbki słuchowej. Infekcje mają przy tym najczęściej charakter bakteryjny i bywają rezultatem szerszego zapalenia dróg oddechowych. Najpowszechniejszą infekcją ucha to jest ostre zapalenie ucha środkowego przebiegające z silnym bólem i gorączką, z płynem uwięzionym za bębenkiem i powodującym ból. Najczęstsze drobnoustroje je wywołujące to bakterie Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus epidermidis oraz Staphylococcus aureus, choć czasami w uchu wykrywa się również obecność grzybów z rodzaju Candida lub Aspergillus.

U małych dzieci źle wydmuchiwany katar bywa najczęstszym powodem przeniesienia się infekcji do przewodu słuchowego; u dorosłych winna bywa z kolei alergia, zwłaszcza nieleczony katar sienny. Sporym zagrożeniem jest również woda w basenie czy naturalnych zbiornikach, która zanieczyszczona być może bakteriami, a po pływaniu zalega wewnątrz przewodu słuchowego. Istnieje wręcz jednostka chorobowa zwana „uchem pływaka” będąca zapaleniem ucha zewnętrznego spowodowanym długotrwałą ekspozycją na działanie wilgoci, która osłabia śluzówkę i podwyższa pH, zwiększając podatność na zakażenia. Poza infekcjami przyczyną bólu ucha mogą być również urazy i ciała obce bądź, rzadziej, zmiany nowotworowe.

Jeśli w badaniu nie uda się znaleźć przyczyny bólu, to prawdopodobnie mowa o otalgii wtórnej, częściej obserwowanej u dorosłych. Wówczas prawdziwą przyczyną bywa często np. zapalenie lub zwyrodnienie stawu uszno-żuchwowego, infekcje zębów trzonowych czy zapalenia lub nowotwory ślinianek. Rzadziej spotykane przyczyny to np. rak złośliwy gardła czy krtani, zapalenie tętnicy skroniowej czy nawet stany zapalne zatok przynosowych. Diagnoza w tym przypadku jest zdecydowanie bardziej skomplikowana niż w przypadku otalgii pierwotnej.

Podstawowa diagnostyka bólu ucha polega na badaniu specjalnym wziernikiem (otoskopem lub dokładniejszym mikrootoskopem) oraz ewentualnym badaniu krwi, zwłaszcza pod kątem białka reaktywnego CRP. W uzasadnionych wypadkach pobiera się również wymaz w celu stwierdzenia obecności konkretnych bakterii, a czasem zleca się również tomografię lub rezonans magnetyczny ucha.

Możliwe powikłania zapalenia ucha

Najczęściej stany zapalne ucha mijają samoczynnie, nawet bez podania antybiotyków. Przejściowe zaburzenia słuchu mijają zwykle bez konsekwencji w ciągu kilku tygodni. Zdarza się jednak i tak, że pogarszający się stan zapalny prowadzi do spontanicznej perforacji błony bębenkowej, objawiając się wyciekiem wydzieliny z krwią z ucha.

Jest to sytuacja niepożądana, gdy otwiera wszelkim mikrobom drogę do ucha wewnętrznego i może wpływać na jakość słyszenia. W drastycznych przypadkach nieleczony ból ucha może bowiem prowadzić do częściowej lub całkowitej utraty słuchu. Naukowcy ostrzegają również, że powikłania zapalenia ucha obejmować mogą zapalenie wyrostka sutkowatego w uchu, zapalenie opon mózgowych, częściowy paraliż twarzy lub ropień mózgu (Limb i in., 2017). Są to oczywiście komplikacje bardzo rzadkie, ale tyle poważne, że nie powinny być lekceważone!

Naturalne metody łagodzenia bólu ucha

Przy ostrym bólu ucha najczęściej sięgamy po niesterydowe środki przeciwzapalne, które mogą przynieść tymczasową ulgę – szczególnie skuteczny w tym zakresie jest ibuprofen. Małym dzieciom nie podajemy jednak nigdy aspiryny! W aptece do nabycia bez recepty są również przeciwzapalne krople do uszu, które można przez dwa-trzy dni stosować na własną ręką wedle zaleceń producenta. 

Uwaga!
Kropli pod żadnym pozorem nie wolno stosować, jeśli doszło do perforacji błony bębenkowej i obserwuje się wyciek.

Stosunkowo wysoką skuteczność wykazują również suche zimne okłady na ucho, które potrafią na jakiś czas złagodzić ból bez obciążania żołądka. Niektóre źródła sugerują również ciepłe okłady (nie gorące!), a subiektywne odczucia pacjentów są w tym zakresie bardzo różne. Najefektywniejsze może być ogrzewanie ucha przez dwadzieścia minut, a następnie schładzanie go przez kolejne dwadzieścia. Poza tym ulgę przynosi trzymanie głowy u góry (nawet w czasie snu) oraz częste żucie gumy, które pozwala zmniejszyć napięcie w przewodzie słuchowym.

Do naturalnych antybiotyków pomagających zwalczać nie tylko bakteryjne, ale i wirusowe infekcje dróg oddechowych należą również czosnek i cebula, które warto spożywać na surowo przy bólu ucha. Alternatywna medycyna zaleca nawet przygotowanie czosnkowych lub cebulowych kropli do ucha, ale lekarze są zazwyczaj sceptyczni w tym zakresie, wskazując na ryzyko dodatkowej infekcji wynikającej choćby z nieprzestrzegania zasad higieny lub przypadkowego nagromadzeniu się w uchu osadu. Dość unikalnym, ale bezpiecznym sposobem łagodzenia bólu ucha, zwłaszcza u małych dzieci, jest z kolei mleko matki, które można po kropelce wpuszczać do przewodu słuchowego. Nawet, jeśli nie pomoże, to nie powinno zaszkodzić!

Ważne:
W ciągu całego czasu trwania dolegliwości należy też chronić ucho przed kontaktem z wodą – nie powinna ona nigdy dostać się do wewnątrz. Do bolącego ucha nie wkładamy również palców ani patyczków, nie próbujemy go czyścić! Wosk zalegający w uchu może powodować dyskomfort, ale nie wywołuje silnego bólu!

Kiedy należy udać się z bólem ucha do lekarza?

Niełatwo jest zwykłemu człowiekowi zdecydować czy w uchu toczy się infekcja i czy jest poważna. W wielu przypadkach faktycznie ból ucha ustępuje samoistnie i jest to lepszy wariant niż sięganie po antybiotyki. Niemniej jednak, zważywszy na potencjalne powikłania oraz dotkliwość przypadłości, uważa się, że do lekarza należy zgłosić się gdy:

• ból ucha trwa trzy dni i nie ustępuje;
• jeśli bólowi towarzyszy gorączka, zwłaszcza z tendencją wzrostową;
• z ucha sączy się wydzielina;
• bólowi ucha towarzyszy silny ból głowy;
• wokół ucha pojawia się opuchlizna lub mięśnie twarzy wydają się niesprawne.

Klasyczne leczenie bólu ucha obejmuje zazwyczaj antybiotykoterapię, a lekiem pierwszego wyboru jest amoksycyklina. Ponadto w uzasadnionych wypadkach wykonuje się parecentezę, czyli nacięcie błon bębenkowych, mające ułatwić pozbycie się zalegającej w uchu wydzieliny. W przypadku stwierdzenia infekcji grzybicznej podaje się zazwyczaj miejscowo krople.

Uwaga!
Nawet 80% infekcji ucha środkowego u dzieci mija samo bez wykorzystania antybiotyków – nie warto więc spieszyć się z interwencją!

Jak można zapobiegać bólom ucha?

U dzieci infekcja ucha w ogromnej większości przypadków zaczyna się błahym katarem lub bólem gardła. Choć nie są to poważne choroby warto aktywnie zwalczać ich objawy, aby nie dopuścić do rozprzestrzenienia się patogenów. Szczególnie istotne jest wydmuchiwanie nosa, ewentualne ściąganie kataru, a także stosowanie kropli do nosa zmniejszających obrzęk i wydzielinę. U dzieci aparat słuchowy jest mniejszy, trąbka Eustachiusza węższa, a nawet mały obrzęk wynikający z przeziębienia może prowadzić do jej zatkania i zbierania się płyny w uchu!

W przypadku dorosłych najważniejszą częścią profilaktyki bólu ucha jest rezygnacja z palenia papierosów, które wydatnie osłabia drogi oddechowe i sprzyja rozwojowi stanu zapalnego. Poza tym, dobrą praktyką jest pozbywanie się wody z uszu po pływaniu lub kąpieli. Nie zaleca się wszak czyścić otworów usznych patyczkami z watą, gdyż stwarzają one wysokie ryzyko urazu i infekcji. Częste mycie rąk, utrzymywanie pod kontrolą alergii oraz zdrowa dieta to także wskazania, które warto wziąć sobie do serca, aby mieć zdrowe uszy!

Bibliografia

1. National Institute of Deafness and Other Communication Disorders; “Ear Infections in Children”; data dostępu: 2021-01-27
2. Graham Worrall; “Acute earache”; data dostępu: 2021-01-27
3. John C. Li i in.; “Otalgia”; data dostępu: 2021-01-27
4. Elaine Mann, The Pharmaceutical Journal; “How to diagnose and manage primary and secondary earache and ear infections”; data dostępu: 2021-01-27
5. Mohammad Reza Mahmoudian-Sani i in. ; “A Review of Medicinal Plants for the Treatment of Earache and Tinnitus in Iran”; data dostępu: 2021-01-27
6. JOHN SCOTT EARWOOD i in.; “Ear Pain: Diagnosing Common and Uncommon Causes”; data dostępu: 2021-01-27