Jak radzono sobie z epidemiami w przeszłości?

Epidemie nękają ludzkość już od tysięcy lat – za pierwszą opisaną uważa się zarazę, która zdziesiątkowała populację starożytnych Aten w V w. p.n.e. Paradoksalnie, niektórzy naukowcy sugerują wręcz, że masowe plagi są niezbędnym elementem naturalnej selekcji – walki między organizmami zamieszkującymi naszą planetę, do których należą przecież również patogeny. Medycyna to obecnie najważniejsza broń ludzkości w walce z epidemiami, a jej rozwój na przestrzeni lat jest fascynujący.

Pandemia koronowirusa, która zdominowała pierwsze miesiące roku 2020 na całym świecie, przyniosła dziesiątki pytań na temat radzenia sobie z tego typu zagrożeniami. Który rząd najlepiej zareagował? Jakie środkiem zaradcze są najskuteczniejsze? Co można nazwać lekceważeniem problemu, a co przesadą w obostrzeniach? Niestety, odpowiedzi nie są jednoznaczne, a co ekspert, to opinia. Pewien wkład do dyskusji może przynieść historia…

Historia wielkich epidemii

Zanim świat stał się globalny, masowe ataki patogenów miały naturalnie zawężony zakres. We wspomnianej na wstępie zarazie w Atenach wedle szacunków umarło ok. 100 tysięcy obywateli, ale już w II w. n.e. w szerokim Imperium Rzymskim rozpętała się tzw. Zaraza Antoninów, ściśle związana z prowadzonymi wówczas wojnami z Partami, która z kolei pochłonęła nawet 10 milionów żyć. Zaledwie po stu latach Cesarstwo Rzymskie doświadczyło kolejnej plagi, Zarazy Cypriana, najprawdopodobniej spowodowanej wirusem ospy, która zabiła ponad milion obywateli!

W VI w. Europa pod dominacją rządów Bizancjum stała się sceną dla prawdziwej pandemii, zwanej Dżumą Justyniana, która zmniejszyła populację naszego kontynentu o połowę! Prawdopodobnie ten sam patogen, bakteria Yersinia pestis, powrócił w XIV w. jako tzw. Czarna Śmierć i spowodował zgon ok. 100 milionów ludzi!

Co ciekawe, Yersinia pestis pochodziła oryginalnie z terytorium Chin i wraz z plemionami nomadów wędrujących przez Eurazję została zawleczona na zachód. Naturalnie, w owych czasach kolokwialne powiedzenie, że ludzie „umierali jak muchy” miało dość dosłowny wydźwięk. Choroba szerzyła się niekontrolowanie – w październiku 1347 r. dwie weneckie galery dowiozły Czarną Śmierć na Sycylię, w 1348 r. patogen zabijał już masowo w Portugalii i Anglii, a do 1350 r. ogarnął Niemcy i Skandynawię. Naukowcy uważają, że bakterie przenoszone były w dużej części wraz z gryzoniami na pokładach okrętów handlowych – nikt pandemii nie kontrolował. A skutki były dramatyczne! Poza milionami zabitych, klęską głodu i totalnym kryzysem rolnictwa, mówi się nawet, że spontaniczny rozrost lasów na terenach, gdzie zaprzestano uprawy, spowodował pojawienie się Małej Epoki Lodowcowej od XVI w.!

Współczesne epidemie

Od początku XIX w. na świecie praktycznie co dekadę wybuchały epidemie różnej skali – niektóre, ograniczyły się do kilku tysięcy ofiar, inne, tak jak niesławna grypa hiszpańska, zdziesiątkowały populację. U źródła rozwoju epidemii zazwyczaj znajdowały się duże skupiska ludzi żyjące w prymitywnych warunkach higienicznych – za „Hiszpankę” obwinia się wręcz bezpośrednio I Wojnę Światową i związaną z nią sytuację tysięcy żołnierzy na skraju wycieńczenia, którzy wraz z końcem walki powracali do domów w całej Europie.

Należy też zdawać sobie sprawę, że wiele współczesnych epidemii zdaniem naukowców wciąż ma otwarte karty… Poczynając od wirusa HIV, który od 1981 r. pochłonął już życie ok. 30 milionów ludzi, a skończywszy na tykającym niczym bomba problemie wirusa Ebola, który wciąż nęka społeczeństwa afrykańskie, a zdaniem naukowców może kiedyś stać się globalną epidemią. W tym świetle pandemia Covid-19 nie jest zjawiskiem wyjątkowym – wyjątkowy jest natomiast łańcuch konsekwencji, które ze sobą pociągnęła.

Skąd wzięła się kwarantanna?

W okresie starożytności i wczesnego średniowiecza ludzie nie rozumieli jak bakterie i wirusy przechodzą z człowieka na człowieka i stąd walka z epidemiami częściej ograniczała się do modlitwy i składania bogom ofiar niż realnych kroków zaradczych. Ba, plagi uważano często za konsekwencję grzechu czy gniewu niebios. Ci, co przeżyli, nosili znamiona szczęśliwców i wybranych, podczas, gdy z punktu widzenia biologii byli po prostu najsilniejszymi immunologicznie osobami.

W czasie epidemii Czarnej Śmierci w XIV w. nikt oczywiście w dalszym ciągu nie wiedział nic o zarazkach i drogach rozprzestrzeniania się infekcji. Zaobserwowano jednak już wówczas regułę bliskości, czyli rosnącego ryzyka zachorowania zależnego od bliskiego kontaktu z chorymi. To w owym czasie wynaleziono kwarantannę – Wenecjanie władający miastem Ragusa (dzisiejszy Dubrownik) trzymali wszystkich nowych żeglarzy, którzy pojawili się w porcie, w izolacji do czasu, gdy okazało się, że nie są zakażeni. Początkowo ów okres odosobnienia liczył 30 dni, potem zwiększono go do 40 dni, czyli „quarantino”. W owym czasie zaczęto już także kontrolować transport – okręty, na których podejrzewano obecność zakażonych sygnalizowano przy wpływaniu do portu specjalną flagą.

W XVI w. Anglicy, którzy nękani byli epidemiami co 20 lat, a każda kosztowała życie 20% populacji Londynu, wprowadzili obowiązek izolacji osób chorych. Domy w, których panoszyła się choroba, oznaczane były belą siana wyeksponowaną z frontu. Co gorsza, mordowano również masowo koty i psy, które niesłusznie uważane były na nosicieli zarazków.

W czasie Wielkiej Zarazy w Londynie w 1665 r., kiedy w ciągu 7 miesięcy umarło 100 tysięcy obywateli miasta, wprowadzono dodatkowe kroki zaradcze: zakazano rozrywek publicznych, a ofiary grzebano w masowych grobach. Obecnie uważa się, że działania te rzeczywiście pomogły zatrzymać chorobę. W XIX w. podczas epidemii cholery zaczęto już poddawać kwarantannie także osoby mające uprzednio kontakt z zakażonymi!

Szczepionka, czyli przełom

Jednym z największych wrogów ludzkości przez stulecia była czarna ospa (Variola), której ostatni przypadek na świecie odnotowano w 1977 r. W ciągu wieków zdradliwy wirus o śmiertelności ok. 30% (najwyższej u dzieci) zabił ponad 500 milionów ludzi, a sporą część nieodwracalnie oślepił. Przełom w eliminacji choroby nastąpił w 1798 r., kiedy to brytyjski doktor Edward Jenner, odkrył, że dojarki zainfekowane lżejszą, odzwierzęcą formą wirusa, zwaną krowianką, wykazują odporność na prawdziwą ospę. Jenner w odważnej próbie wszczepił własnemu synowi wirusa krowianki, po czym zetknął go z chorymi na ospę, a chłopiec oczekiwanie nie zachorował. Tak powstała szczepionka, a dzięki szerokim planom jej wdrażania realizowanym w kolejnych stuleciach przez Światową Organizację Zdrowia, czarna ospa zniknęła z powierzchni Ziemi.

Inne historyczne sposoby walki z epidemiami

Izolacja przez wiele stuleci była, i wciąż pozostaje, kluczową metodą kontrolowania chorób zakaźnych. Przykładem są choćby kolonie trędowatych zakładane najpierw w klasztorach, a z czasem na wyspach odizolowanych od terenów zasiedlonych. Dzięki takim krokom Szósta Pandemia Cholery, która od Indii do Europy zabiła 800 tysięcy ludzi, w Stanach Zjednoczonych ograniczyła się do 11 ofiar śmiertelnych!

Naturalnie, nie zawsze zakażenia miały miejsce drogą kropelkową i nie zawsze kontakt międzyludzki był główną przyczyną masowych śmierci. W trakcie epidemii cholery w XVIII w. w Anglii okazało się, że głównym winowajcą była zanieczyszczona pitna woda! Zmiana systemu wodociągowego w Londynie stopniowo wyeliminowała problem!

W trakcie grypy hiszpańskiej oczywista stała się również zależność między higieną osobistą, a ochroną przez rozprzestrzenianiem się infekcji. To właśnie wtedy zaczęto masowo forsować użycie środków dezynfekujących, mycie rąk oraz stosowanie masek ochronnych na twarz. Wówczas również w wielu krajach zaczęto zamykać szkoły, kościoły i teatry, zakazując wszystkich większych zgromadzeń.

Współczesna kontrola epidemii

W 2002 r. na świecie zrobiło się głośno o wirusie SARS, również należącym do rodziny koronawirusów, który pochłonął zdaniem naukowców ok. 770 żyć. Nie był to jednak wirus bardzo zjadliwy, bo jeden chory człowiek średnio zarażał 3,5 innych osób – dla porównania ów wskaźnik dla wirusa Ebola wynosi 2 osoby, dla Covid-19 prawdopodobnie ok. 2,5, natomiast dla różyczki 6, a dla odry aż 16! Wyraźne ograniczenie zasięgu dwóch ostatnich chorób to oczywiście zasługa szczepionek, które pozostają najlepszą metodą walki z chorobami zakaźnymi.

Współczesne kroki zaradcze oprócz szczepień i izolacji chorych coraz częściej stawiają jednak przede wszystkim na wspomniane wyżej ograniczenia kontaktów między ogółem społeczeństwa – zamyka się szkoły i restauracje, odwołuje imprezy publiczne, ogranicza prawo do podróżowania, wprowadza tryb pracy zdalnej, itd. Działania te mają związek z faktem, że spora część przypadków grypy czy koronawirusów przebiega bezobjawowo, a więc pełne odizolowanie osób chorych staje się utrudnione, wręcz niemożliwe. Obowiązek ogólnej kwarantanny bywa podparty literą prawa – jej dotrzymywanie jest ściśle monitorowane, a łamanie karalne. W Chinach w czasie epidemii SARS karą za nieprzestrzeganie izolacji w niektórych regionach była nawet kara śmierci!

Być może w obliczu faktu, że Covid-19 u większości społeczeństwa wywołuje jedynie lekkie i umiarkowane symptomy, niektóre z wprowadzonych obostrzeń wydają się nieproporcjonalne i przesadzone. Tą ocenę należy zostawić na przyszłość. Korzyść z obecnie wprowadzonych środków ostrożności jest jednak pewna – przy przyszłych pandemiach, a te jeszcze na pewno nadejdą, będzie nam wszystkim łatwiej skutecznie chronić się przed śmiertelnymi patogenami!