Tojad – opis, występowanie i zdjęcia. Roślina tojad ciekawostki
Aby uchronić się przed atakiem roślinożercy, rośliny wykształciły wiele mechanizmów obronnych – kolce, ciernie, gruba epiderma pokryta woskami i najbardziej skuteczna broń chemiczna, a wśród niej metabolity wtórne. Uważane za produkty uboczne metabolizmu rośliny, metabolity wtórne pełnią w roślinie wiele funkcji w tym obronną przed mikroorganizmami czy szkodnikami. Przypuszczalnie w naturze występuje ponad 250 000 takich związków. Tojad przesiąknięty jest nimi w całości.
Tojad – co o nim wiemy
Roślina zalicza się do rodziny jaskrowatych, która obejmuje ok. 60 odmian i 2500 gatunków, z czego ok. 75 odnotowuje się w Polsce, w tym także tojady. One z kolei występują w naszym kraju w liczbie ok. 300 gatunków, przy czym najbardziej rozpowszechnione jest wilcze ziele, jak się inaczej określa tojad mocny (Aconitum firmum) . Rośnie on do ok. 1-2 m, jest słabo ugałęziony i posiada specyficzne, oklapnięte, niekiedy ząbkowane i stosunkowo duże liście. W czasie kwitnienia tojad zyskuje ukwiecenie w kolorze błękitnym, fioletowym, różowym lub białym. Niezależnie od gatunku wszystkie osobniki są trujące.
Tą rośliną interesowano się już w starożytności, o czym świadczy fakt, że wspomina o niej mitologia grecka. Zgodnie z antycznymi wierzeniami powstała ze śliny cerbera – wielkiego psa z trzema głowami, który stał na straży bram Hadesu, czyli świata umarłych, dokąd po śmierci wędrowały dusze. Ponadto przypuszcza się, że właśnie przy użyciu pochodzącej z tojadu trucizny uśmiercono Arystotelesa – jednego z najznamienitszych filozofów w dziejach cywilizacji. Z kolei w średniowieczu posługiwano się nią w celu zatruwania broni – nasączano nią miecze i strzały, aby zwiększyć skuteczność w walce z wrogiem. Z tego samego powodu w podobny sposób traktowano ekwipunek myśliwych. Również w epoce renesansu sięgano po tą roślinę, żeby podstępem uśmiercać ludzi.
Spacerując latem po górach można natknąć się na pięknie kwitnący o tej porze roku tojad mocny (Aconitum firmum Rchb.) typowy przedstawiciel rodzaju w Polsce, występujący w Sudetach i Karpatach. Oprócz niego w naszym kraju spotkać możemy jeszcze kilka innych gatunków m.in. tojad sudecki (A, plicatum Koehler), tojad dzióbaty (A. variegatum L.) czy tojad mołdawski (A.moldavicum Hacq.). Tojad mocny osiąga wysokość nawet do 150 cm. Kwiaty ciemnoniebieskie lub granatowofioletowe zebrane są w kwiatostan typu grono. Swoim kształtem przypominają hełm lub mnisi kaptur, stąd też angielska nazwa tojadu -monkshood. Cały okwiat zbudowany jest z pięciu działek kielich, z których działka górna tworzy tzw. hełm. Płatki korony są przekształcone w miodniki ukryte pod hełmem a reszta została zredukowana.
Tojad uważany jest za najsilniej trującą roślinę w Polsce i jednocześnie jedną z najbardziej zabójczych roślin na całym świecie. Tkanki tojadu wysycone są alkaloidami dwuterpenowymi, z których najsilniejsza jest akonityna. Ta neurotoksyna w szybkim czasie powoduje paraliż całego układu nerwowego i może doprowadzić do niewydolności wielonarządowej czy zatrzymania pracy serca. Co więcej, do naszego organizmu toksyna ta może wnikać również przez zranienia czy pory w skórze. Wczesnymi objawami zatrucia po kontakcie z trucizną, jaką jest akonityna, są mrowienie i odrętwienie w miejscu kontaktu skóry z rośliną a w przypadku jej spożycia biegunka, nudności i wymioty, które pojawiają się niemal natychmiast od zjedzenia.
Potocznie tojad nazywano kiedyś wilczym zielem lub zmorą wilków, ponieważ roślinę stosowano do trucia drapieżnych zwierząt. Surowym mięsem owijano ziele tojadu i podrzucano w lesie lub w pobliżu pastwisk, lub wyciągiem z rośliny nacierano groty strzał służące do polowania na te zwierzęta. Niektóre ze źródeł podają, że namaszczone sokiem z tojadu harpuny były w stanie uśmiercić nawet trzydziestotonowe wieloryby.
Istnieje jednak zwierzę, które mordownika się nie boi. Co więcej, swoje istnienie tojad zawdzięcza właśnie temu owadowi. Trzmiel, bo o nim tu mowa, jest jedynym zapylaczem tojadu na świecie i dlatego zasięg poziomy występowania rośliny na kuli ziemskiej mieści się ściśle w obszarze geograficznego zasięgu tego owada.
Kwiaty tojadu mają budowę grzbiecistą. Dobrze ukryte na końcach ostróg miodniki skrywają nektar, do którego dostać mogą się tylko długie języczki niektórych gatunków trzmieli. Dolna działka kielicha stanowi dla tej puchatej pszczoły wygodne lądowisko, działki boczne ograniczają trzmielowi kierunek poruszania się wewnątrz kwiatu a hełm umożliwia precyzyjne i szybkie zlokalizowanie nektaru. Trzmiel odwiedzając kwiat tojadu ląduje na dolnej działce kielicha i próbując przedostać się do nektaru wpina się po pręcikach, co powoduje osypanie się na jego futerko pyłku. Odwiedzając kolejny kwiat pyłek transportowany jest na znamię słupka gdzie upada i zaczyna kiełkować w łagiewkę pyłkową powodując tym samym zapłodnienie rośliny.
W przypadku mordownika, alkaloidy dwuterpenowe występują nie tylko w korzeniach i zielu (jak u większości trujących roślin) ale także w nektarze i pyłku. Jedna z hipotez mówi, że tojad w ten sposób bronie się nie tylko przed roślinożercami i patogenami, ale także przed rabusiami, którzy kradną nektar nie dokonując zapylenia. Trzmiele, w przeciwieństwie do wielu innych gatunków pszczół, na takie roślinne trucizny są w pełni odporne, dlatego stanowią idealnego „partnera” dla tojadu, co więcej, istnieją przypuszczenia, że trucizny zawarte w nektarze mogą chronić trzmiele przed patogenami.
Uprawa tojadu
Trujące właściwości tej rośliny idą w parze z jej wyjątkowym wyglądem, który sprawia, że uprawia się ją w celach dekoracyjnych. Z tego względu botanicy stworzyli gatunki stosunkowo bezpieczne dla człowieka, możliwe do zasadzenia bez ryzyka, przeznaczone do podziwiania, które można też dotykać. Mimo to należy unikać kontaktu z nasionami i korzeniami, a jeżeli w domu są zwierzęta i dzieci, to lepiej postawić na inny gatunek.
Tojad, inaczej mordownik lub wilcze ziele, to roślina niewymagająca, bardzo dobrze radząca sobie w polskim klimacie przez cały rok. Sadzi się ją w karpach umieszczonych w chłonnej glebie – zaleca się podłoże próchniczno-gliniaste. Rośliny należy rozlokować w odstępach ok 0,5 m jedna od drugiej i dbać o zapewnienie im stałej wilgotności. Warto poprawić właściwości ziemi nawozem (doskonale nadaje się do tego kompost) i chronić tojady przed bezpośrednim, ciągłym kontaktem z promieniami słonecznymi. Optymalnym miejscem uprawy jest półcień.
Jeśli chodzi o podlewanie, kwiat ten wymaga relatywnie dużych ilości wody, szczególnie latem i w okresie bez opadów, gdy konieczne jest ręczne podlewanie. Co istotne, większe wymagania pod tym względem mają gatunki w kolorze białym i różowym. Kolejna kwestia to systematyczne pozbywanie się chwastów, które mogą przenosić choroby groźne dla wilczego ziela. Z kolei przesadzenie karpy powinno następować co ok. 4 lata życia rośliny. Wykonując te czynności, należy używać odpowiedniej ochrony, np. rękawiczek, tak aby uniknąć kontaktu z trucizną, którą mieści w sobie tojad mocny.
Popularne w Polsce gatunki tojadu
Wśród najczęściej spotykanych w Polsce odmian tej rośliny można wymienić m.in.:
- Aconitum variegatum, czyli inaczej tojad pstry, który wyróżnia się niebiesko-fioletowym, białym albo kolorowym ukwieceniem, a okres jego kwitnienia przypada na miesiące letnie; osiąga wzrost maksymalnie 1,5 m; kiedyś często można go było spotkać na wsiach i cmentarzach, jednak obecnie widuje się go o wiele rzadziej,
- Aconitum cammarum – odmiana ogrodowa kwitnąca w lipcu i sierpniu, która rośnie do ok. 1 m i ma biało-niebieskie ukwiecenie,
- Aconitum carmichaelii – gatunek naturalnie występujący w Chinach o wysokości ok. 1,2 m i fioletowych kwiatach, którego okres kwitnienia przypada na wrzesień i październik,
- Aconitum firmum, czyli popularny tojad mocny, może osiągać wysokość 1,5 m, posiada duże, kielichowate kwiaty i zakwita od czerwca do sierpnia.
Tojad – pytania i odpowiedzi
1. Co zrobić w razie podejrzenia zatrucia?
Wezwać karetkę i wywołać wymioty, aby pozbyć się części spożytej trucizny.
2. Czy roślina ma właściwości prozdrowotne?
Pozyskiwany z niej ekstrakt używa się do produkcji preparatów ziołowych wspomagających walkę z przeziębieniem.
3. Czy tojady można dotykać?
Co prawda większość trucizny znajduje się głównie w korzeniach i nasionach, to należy wystrzegać się dotykania dziko rosnących osobników.
- https://www.bbc.com/earth/story/20150817-earths-most-poisonous-plants;
- https://www.thepoisongarden.co.uk/atoz/aconitum_napellus.htm;
- Witkowska-Żuk L.; "Atlas roślinności lasów, wyd. Multico.";
- https://www.biodiversity-science.net/EN/abstract/abstract9342.shtml;
- https://www.kew.org/discover/blogs/kew-science/do-alkaloids-nectar-enhance-pollination;
bardzo ciekawie wszystko opisane. Widziałam tojady (mordowniki) kiedy zchidzilam z Rakonia w Tatrach. Przypadkowo zrobiona została fotografia tojadow, ponieważ na celu było zrobienie zdjęcia kozicy.Wiem trochę o tojadach ponieważ w harcerstwie robiłam zbiórkę o roślinach trujących. Pozdrawiamps. naprawdę cudownie zrobiony, hm…