Pniarek lekarski (Fomitopsis officinalis)

Nazywana/y także: agarykon, agaryk lekarski, agaryk modrzewiowy, gąbka lekarska, gąbka modrzewiowa, gąbka niedźwiedzia, huba lekarska, huba modrzewiowa, huba niedźwiedzia, modrzewnik lekarski, żagiew lekarska, żagiew modrzewiowa

Tagi

Grzyby trujące

Spis treści

Wstęp
Sezon
Występowanie
Wygląd
Właściwości
Zastosowanie
Galeria zdjęć

Wstęp

Pniarek lekarski to jeden z najlepiej poznanych grzybów świata, trująca i lecznicza huba, należąca do rodziny żagwiowatychPolyporaceae. Użytkowano go już w epoce kamiennej, do dziś poszukuje się w jego owocnikach obiecujących substancji leczniczych, teraz przeciwko chorobom cywilizacyjnym. To zarazem jeden z symboli ochrony gatunkowej i ochrony siedlisk rzadkich grzybów w Polsce, wskaźnik starodrzewów o puszczańskim charakterze, wyniszczony nadmiernym pozyskaniem w przeszłości. Podlega ścisłej ochronie bez możliwości zastosowania wyłączeń spod ochrony uzasadnionych względami gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, nieprzerwanie od 1983 roku.

Sezon

Pniarek lekarski produkuje owocniki przez cały rok, nawet zimą, choć wiosną i latem rośnie prędzej. Są niezwykle długowieczne jak na hubę, gdyż mogą żyć ponad 80 lat.

Występowanie

Pniarek lekarski to gatunek szeroko rozpowszechniony na całej Półkuli Północnej. Na południe sięga Indii, Maroka, Włoch, Grecji, Rumunii i Turcji. Na północy dochodzi do Kamczatki, zachodniej Syberii oraz Kanady. Generalnie rósł wszędzie tam gdzie jego najważniejsze drzewa żywicielskie: modrzewie (dlatego dawniej zwany był modrzewnikiem). W Polsce będą to modrzewie polskie, dalej na wschodzie Eurazji m. syberyjskie, liczące ponad 170 lat. Sporadycznie pasożytuje na innych szpilkowych jak: cedry właściwe, sosny, świerki, jodły, choiny albo daglezja. Preferuje stare, puszczańskie drzewostany o jak najwyższym stopniu pierwotności, z modrzewiami pomnikowych rozmiarów. Takie wymagania plus nadmierna eksploatacja w minionych tysiącleciach sprawiają, że niemal wszędzie grozi mu wymarcie: w Polsce ma kat. krytycznie zagrożony – CR, w skali całego świata: narażony EN.

Wygląd

Owocniki wieloletnie, często imponujących rozmiarów, wysokie na 100 cm, o niemal 10 kg wagi. Rekordowo wielki okaz, z 82 warstwami przyrostów, podziwiać można w muzeum Uniwersytetu w Waszyngtonie.

Kapelusz siwy i spękany, twardy i kruchy w dotyku. Na górze obserwuje się koncentryczne bruzdy oraz mało regularne, tak podłużne jak poprzeczne spękania. Cienka skórka tego pniarka przybiera szereg odcieni kremowej bieli, jasnego orzecha albo szarości wpadającej w czerń, z bardziej żółtymi lub cynamonowymi pręgami. Przyrasta bokiem do pnia modrzewia. Na samym początku guzowaty, szybko staje się kopytowaty, długo potem zachowując tenże kształt. Dopiero na starość robi się bardziej cylindryczny. Niekiedy spotyka się dwa lub więcej owocników zrośniętych ze sobą w nieregularne skupiny.

Trzonu nie zawiązuje.

Hymenofor pniarka lekarskiego jest typowy dla żagwiowatych: gąbczasty, rurkowaty, o białych lub jasno kremowych, niekiedy ochrowatych porach, kanciastych lub prawie kolistych w przekroju, szerokich na 4-5 mm, z wieloma warstwami rurek mierzących po 3-20 mm długości.

Miąższ tej ginącej i rzadkiej huby charakteryzuje się białą barwą, niezwykle gorzkim, obrzydliwym smakiem. W młodych owocnikach będzie serowaty w dotyku, szybko jednak zrobi się łamliwy, drewnowaty oraz twardy.

Zarodniki pniarka lekarskiego odznaczają się budową hialinową, nieamyloidalną, jajowatym kształtem, gładkimi ściankami oraz obecnością kropli oleistej cieczy. Osiągają 3-4 na 6-9 µm.

Niewiele jest hub podobnych do pniarka lekarskiego. Wspomnieć tu można jego kuzyna: pniarka obrzeżonego F. pinicola, o ile rozwija się na modrzewiu, a nie jak to zwykle bywa na sośnie. Pniarek obrzeżony odbiega od lekarskiego: kapeluszami bardziej lepkimi, żywicznymi w dotyku, korkowatym, a nie drewnistym miąższem, znacznie większymi zarodnikami, wreszcie kwaśnym, nie gorzkim smakiem swojego miąższu.

Właściwości

Pniarek lekarski to grzyb słabo trujący, ale leczniczy, bardzo chłonny. Współczesna medycyna i farmacja badają właściwości pniarka lekarskiego, poszukując substancji czynnych. Nie ustają próby hodowli tego ginącego gatunku w bioreaktorach, by uzyskiwać mnóstwo surowca, a jednocześnie nie uszczuplać reliktowych populacji naturalnych.

Zastosowanie

Pniarek lekarski należał do najwszechstronniej użytkowanych grzybów Półkuli Północnej. Leczono nim, a przynajmniej maskowano objawy wielu chorób. Pomagał także przy zatruciach pokarmowych. Tamowo krwotoki po walce, porodzie lub w chorobie. Używano go jako rytualnego środka odurzającego w kontaktach z zaświatami. Krzesano nim również ogień. Znaleziono go m.in. przy szczątkach człowieka lodu – Otziego, zachowanych w alpejskim lodowcu. Rzeźby owocników tejże huby „strzegły” pochówku indiańskich szamanów.

Przy masowym występowaniu w lasach gospodarczych syberyjskiej czy kanadyjskiej tajgi bywa niepożądany. Jak wiele hub powoduje bowiem brunatną zgniliznę drewna, przede wszystkim twardzieli.

Okres występowania

III

VII

VIII

XII

Galeria zdjęć

Pniarek lekarski, fot. Kiryl Lis/Shutterstock

Pniarek lekarski, fot. I.Luna/Shutterstock

Bibliografia

Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967.; "Żagwiowate II (Polyporaceae pileateae), szczecinkowcowate II (Mucronosporaceae pileateae), lakownicowate (Ganodermataceae), bondarcewiowate (Bondarzewiaceae), boletkowate (Boletopsidaceae), ozorkowate (Fistulinaceae). w: Kochman J., Skirgiełło A. (red.),"; PWN, Warszawa.;
Blanchette R., Compton B., Turner N., Gilbertson R. 1992.; "Nineteenth century shaman grave guardians are carved Fomitopsis officinalis sporophores."; Mycologia 84(1), 119-124.;
Blanchette R., Tear D., Held B., Niemann J., Wales N. 2021.; "Fungal mycelial mats used as textile by indigenous people of North America."; Mycologia 113(2): 261-267.;
Błoński F. 1899.; "W sprawie żagwi modrzewiowej w Polsce."; Wszechświat 29: 461-463.;
Chlebicki A., Mukhin V., Ushakova N. 2003.; "Fomitopsis officinalis on Siberian Larch in the Urals."; Mycologist 17(3): 116-120.;
Chlebicki A. 2001.; "Agaryk modrzewiowy."; Wszechświat 102 (7−9): 213−215.;
Chlebicki A., Łuszczyński J. 2002.; "Fomitopsis officinalis (Vill.: Fr.) Bondartsev & Singer. W: Wojewoda W. [red.]."; Atlas of the geographical distribution of fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków 2: 61−67.;
Chylarecki H. 2000.; "Modrzewie w Polsce. Dynamika wzrostu, rozwój i ekologia wybranych gatunków i ras."; Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C., Warszawa.;
Elkhateeb W., Daba G., Elnahas M., Thomas P. 2020.; "Fomitopsis officinalis mushroom: ancient gold mine of functional components and biological activities for modern medicine."; Egyptian Pharmaceutical Journal 18(4): 285-289.;
Fijałkowska, A., Muszyńska, B., Sułkowska-Ziaja, K., Kała, K., Pawlik, A., Stefaniuk, D., ... & Jaszek, M. (2020).; "Medicinal potential of mycelium and fruiting bodies of an arboreal mushroom Fomitopsis officinalis in therapy of lifestyle diseases."; Scientific Reports 10(1): 1-12.;
Gerhardt E. 2006.; "Grzyby. Wielki ilustrowany przewodnik. Ponad 1000 opisanych gatunków."; Wyd. Klub dla Ciebie, Warszawa.;
Girometta C. 2019.; "Antimicrobial properties of Fomitopsis officinalis in the light of its bioactive metabolites: a review."; Mycology 10(1): 32-39.;
Gminder A. 2011.; "Atlas grzybów. Jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej?"; Weltbild, Warszawa.;
Golovchenko V. V., Khramova D. S., Shinen N., Jamsranjav G., Chizhov A. O., Shashkov A. S. 2018.; "Structure characterization of the mannofucogalactan isolated from fruit bodies of Quinine conk Fomitopsis officinalis."; Carbohydrate Polymers 199: 161-169.;
Grochowski W., Grochowski A. 1994.; "Leśne grzyby, owoce i zioła. Zbiór i wykorzystanie."; PWRiL, Warszawa.;
Han M., Chen Y., Shen L., Song J., Vlasák J., Dai Y., Cui B. 2016.; "Taxonomy and phylogeny of the brown-rot fungi: Fomitopsis and its related genera. Fungal Diversity 80(1), 343-373."; Fungal Diversity 80(1), 343-373.;
Hayova V. P., Heluta V. P., & Shevchenko M. V. 2020.; "Fomitopsis officinalis (Polyporales): are there any records of the fungus known from Ukraine?."; Ukrainian Botanical Journal 77(1): 40-43.;
Kim, Kyung Mo; Yoon, Yuh-Gang; Jung, Hack Sung 2005.; "Evaluation of the monophyly of Fomitopsis using parsimony and MCMC methods."; Mycologia 97(4): 812–822.;
Kujawa A., Ruszkiewicz-Michalska M., Kałucka I. (red.) 2020.; "Grzyby chronione Polski. Rozmieszczenie, zagrożenia, rekomendacje ochronne."; Wyd. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań.;
Keizer P. 2019.; "Does Fomitopsis officinalis occur in The Netherlands?"; Coolia 62(1): 30-32.;
Łakomy P., Hanna Kwaśna H. 2008.; "Atlas hub."; Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa.;
Łuszczyński J. 2000.; "Fomitopsis officinalis (Coriolaceae) in Poland."; Fragmenta Floristica et Geobotanica, Series Polonica 7: 271-276.;
Łuszczyńska B., Łuszczyński J. 2009.; "The Fomitopsis officinalis (Basidiomycota) population in the Góry Świętokrzyskie Mountains."; Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland, pp. 289-292.;