Kwas salicylowy – właściwości, działanie i zastosowanie kwasu salicylowego

Moc kwasu salicylowego nieświadomie odkrył i opisał Hipokrates, żyjący na przełomie V i IV w p.n.e. Słynny grecki lekarz, zwany zasłużenie ojcem medycyny, zauważył, że ekstrakt z kory i liści wierzby białej potrafi skutecznie redukować bóle i obniżać gorączkę. Hipokrates nie mógł jednak przewidzieć, że kwas salicylowy okaże się również przełomem w dermatologii.

Pod względem chemicznym kwas salicylowy należy do aromatycznych hydrokwasów karboksylowych, co oznacza, że posiada w swojej strukturze zarówno grupę hydroksylową, złożoną z tlenu i wodoru; jak i grupę karboksylową, złożoną z węgla, wodoru i dwóch atomów tlenu. Do XIX w. głównym źródłem pozyskiwania kwasu była jednak wspomniana wyżej kora wierzby białej. Możliwość chemicznej syntezy niezwykłego związku organicznego zawdzięczamy natomiast przypadkowemu odkryciu niemieckiego chemika, Hermanna Kolbego, który, ogólnikowo mówiąc, poszukiwał niebieskiego barwnika, a znalazł receptę na aspirynę.

Co ma wspólnego kwas salicylowy z aspiryną?

Nauki Hipokratesa nie poszły na marne i długie wieki po nim naukowcy i lekarze wciąż zgłębiali fenomen wierzbowej kory. Okazało się, że tą samą przeciwgorączkową substancję można pozyskiwać z krzewu tawuły japońskiej, od którego łacińskiej nazwy Spirea wzięła się nazwa aspiryny. Ale jest więcej roślin zawierających kwas salicylowy w naturalnej postaci – m.in. jaśmin, fasola, groch, koniczyna.

Odkrycie Kolbego było przełomem dla przemysłu farmakologicznego, obiecując możliwość przemysłowej produkcji leku, który nie tylko miał działać na przeziębienia i grypy, ale także łagodzić bóle różnego pochodzenia. Niestety, eksperymenty na ludziach wykazały, że czysty zsyntetyzowany kwas salicylowy powoduje silne mdłości, wymioty, a nawet śpiączkę. Nie trzeba było jednak długo czekać, aby chemicy znaleźli sposób na obejście tego problemu. Pod koniec XIX w. Felix Hermann, pracujący dla niemieckiego koncernu farmakologicznego Bayer, połączył kwas salicylowy z bezwodnikiem octowym i uzyskał kwas acetylosalicylowy, czyli dzisiejszą aspirynę.

Na tym jednak nie koniec wielkiej kariery kwasu salicylowego. Chociaż bowiem użycie wewnętrzne wymagało chemicznej modyfikacji, oryginalna substancja okazała się w niezwykły sposób wpływać na skórę przy zewnętrznym podaniu.

Salix alba czyli wierzba biała – naturalne źródło kwasu salicylowego; źródło: Wikimedia Commons

Kryształki kwasu salicylowego; źródło: Wikimedia Commons

Mechanizm działania kwasu salicylowego na skórę

W czystej postaci wyizolowany kwas acetylosalicylowy ma postać bezbarwnych kryształków, lekko słodkich i praktycznie pozbawionych zapachu. Są one rozpuszczalne we wrzącej wodzie i alkoholu, a w stan ciekły przechodzą w temperaturze 159 stopni C. Jak przystało na kwas, mają przy tym niski wskaźnik pH, na poziomie 2.4.

Kwas salicylowy pozyskiwany jest dziś w ramach standaryzowanej reakcji chemicznej, zwanej reakcją Kolbego-Schmitta, która polega karboksylowaniu fenylanu sodu. Ten sposób daje możliwość otrzymania idealnie czystych kryształków, które w medycynie i kosmetyce mają większe zastosowanie niż ekstrakt z wierzby białej. Ale nawet w formie wyciągu z wierzby kwas salicylowy był stosowany na skórę już przed ponad 2 tysiącami lat. Ludzie dość szybko zaobserwowali bowiem, że ma on silne działanie złuszczające, co oznacza, że stymuluje komórki nabłonka do szybszego rogowacenia i odpadania. Ubocznym skutkiem tego mechanizmu jest neutralizowanie bakterii obecnych w skórze.

Jak to działa? Zdaniem naukowców kwas salicylowy przede wszystkim obniża odczyn pH naskórka i redukuje stopień przylegania keratynocytów, czyli komórek naskórka. W efekcie wierzchnie warstwy szybciej są „zrzucane” i powstaje przestrzeń oraz potrzeba do produkcji nowych komórek skóry. Ten proces złuszczania i regeneracji leży u podstaw kosmetycznego zabiegu zwanego peelingiem, który może mieć charakter nie tylko fizyczny (np. z użyciem drobinek soli czy piasku), ale także chemiczny, czyli właśnie z wykorzystaniem kwasów. Kwas salicylowy może być więc lekarstwem samym w sobie, ale jeszcze częściej jest stosowany w połączeniu z innymi lekami, np. kortykosteroidami, ułatwiając im drogę dostępu do głębszych warstw skóry.

Kwas salicylowy a trądzik

Jedynym z najważniejszych zastosowań kwasu salicylowego we współczesnej medycynie i kosmetologii jest zwalczanie trądziku. Szacuje się, że nawet 90% światowej populacji w jakimś momencie życia nękanych jest mniej lub bardziej nasiloną formą trądziku, który objawia się zatkanymi porami, bolesnymi, zaognionymi pryszczami, a czasem wręcz podskórnymi cystami. Jest to problem nie tylko natury estetycznej, ale także psychologicznej oraz finansowej – zaawansowane metody leczenia obejmują m.in. terapie antybiotykami i pochodnymi witaminy A, które nie są ani tanie, ani pozbawione skutków ubocznych.

Kwas salicylowy tymczasem, złuszczając górne warstwy naskórka, usuwa obecne w nich drobnoustroje i pomaga pozbyć się zmian. U podstaw schorzenia leży bowiem zwykle przerost kultury bakterii szczepu Cutibacterium acnes, naturalnie zamieszkujących mieszki włosowe, ale rozwijających się niekontrolowanie w warunkach zwiększanego wydzielania łoju, wywołanego np. zmianami hormonalnymi. Co więcej, kwas salicylowy ma zdolność ściągania rozszerzonych porów, zapobiegając tym samym powstawaniu nowych ognisk.

Kwas salicylowy jest od dawna stosowany do zwalczania trądziku; źródło: medicalnewstoday.com

Leczenie trądziku kwasem salicylowym

Kwas salicylowy obecny jest w szeregu produktów przeznaczonych do cery trądzikowej – od żelów do mycia po peelingi – w różnych stężeniach. Produkty dostępne bez recepty w drogeriach i aptekach są słabsze (ok. 2% stężenia), ale przez to bezpieczniejsze w użyciu. Niemniej jednak, zawierając kwas o działaniu złuszczającym, i tak mogą powodować nadmierną suchość skóry, zaczerwienienie, a nawet silne podrażnienie.

Peelingi stosowane w gabinetach dermatologicznych mają natomiast wyższe stężenie kwasu – nawet do 30% - i dlatego powinny być dawkowane tylko przez specjalistów. Ich stosowanie zwykle wiąże się z bardzo silnym złuszczaniem, nawet w postaci całych łusek skóry, nieprzyjemnymi doznaniami oraz wysoką wrażliwością na światło słoneczne. Standardowa terapia trądziku kwasem salicylowym trwa ok. 4 tygodni, ale osoby z wrażliwą cerą czasem muszą przerwać kurację z powodu nadmiernego zaognienia stanu skóry.

Inne wykorzystania kwasu salicylowego

Złuszczające właściwości kwasu salicylowego znalazły szereg innych zastosowań, poza leczeniem trądziku. Przede wszystkim więc, silnie stężone preparaty (od 17 do 40%) aplikowane są na brodawki płaskie oraz podeszwowe, czyli zmiany skórne wywołane wirusem brodawczaka ludzkiego HPV. Najłatwiej zarazić się nimi na basenie i w łazienkach klubów sportowych, a objawiają się one bolesnymi nierzadko zgrubieniami na podeszwie stopy lub skórze rąk, które łatwo się rozprzestrzeniają i mają tendencję do wrastania w głąb skóry. Regularne, długoterminowe traktowanie ich preparatami kwasu salicylowego powoduje złuszczanie zainfekowanych części skóry, aż do korzeni brodawki. Preparat poleca się nakładać po kąpieli, gdy skóra jest zmiękczona, a pomiędzy poszczególnymi aplikacjami powinno się usuwać np. pumeksem martwe warstwy naskórka. Uwaga! Kwasem salicylowym nie należy leczyć brodawek występujących na twarzy oraz na genitaliach.

Diagram przedstawiający obszary zastosowania kwasu salicylowego w dermatologii i kosmetyce; opracowanie własne

Aspiryna, czyli kwas acetylosalicylowy; źródło: rush.edu

Na tej samej zasadzie polega usuwanie nagniotków i modzeli, które choć nie mają pochodzenia wirusowego, również dobrze reagują na złuszczanie zrogowaciałego naskórka kwasem salicylowym. Ponadto peelingi z kwasu salicylowego stosowane są również przez dermatologów jako wspomaganie terapii łuszczycy. Pomagają one pozbyć się łusek, przyśpieszają regenerację naskórka i zwiększają skuteczność maści sterydowych oraz terapii światłem.

Kwas salicylowy jest wreszcie także składnikiem szamponów przeciwłupieżowych i odznacza się w tym zakresie dość wysoką skutecznością, ograniczając wypadanie włosów, przy minimalnym zwykle podrażnieniu skóry głowy. Pamiętajmy wszak, że kwas salicylowy jest substancją o silnym działaniu, która nie jest wskazana dla wszystkich, bowiem może przenikać przez skórę do systemu. Nie poleca się jej więc kobietom ciężarnym, osobom o borykającym się z ostrymi infekcjami, zwłaszcza wirusowymi, bezpośrednio na opaloną skórę oraz przy obecności zmian nowotworowych. Wszelkie silne reakcje uboczne powinny być również natychmiast konsultowane z lekarzem i mogą być wskazaniem do zaprzestania leczenia, nawet w kontekście ogólnodostępnych kosmetyków.

Agata Pavlinec