usta
Usta — Usta, otwór gębowy, otwór ustny – otwór położony w przedniej lub dolnej części twarzy ssaków prowadzący do jamy ustnej (gębowej) stanowiącej początkowy odcinek przewodu pokarmowego. Usta otoczone są silnie umięśnionymi fałdami skórnymi – wargami (wargą górną i wargą dolną), które stykają się wzajemnie bocznymi krawędziami po obu stronach otworu ustnego (w tzw. kącikach ust). Wargi zbudowane są z trzech warstw – zewnętrznej warstwy skórnej utworzonej z nabłonka wielowarstwowego płaskiego nierogowaciejącego, łącznotkankowej skóry właściwej i podskórnej tkanki tłuszczowejmięśni poprzecznie prążkowanych i warstwy wewnętrznej wyścielonej błoną śluzową łączącą wargi z dziąsłami. Wargi umożliwiają sprawne pobieranie pokarmu (w tym ssanie mleka matki), zapewniają szczelność otworu ustnego zapobiegając wydostawaniu się płynów i cząstek pokarmowych na zewnątrz jamy ustnej, stanowią czuły narząd zmysłowy wrażliwy na bodźce mechaniczne (dotyk, ucisk, drgania) i bodźce termiczne (ciepło, zimno); odgrywają istotną rolę w komunikacji wewnątrz- i międzygatunkowej (tzw. mimice twarzy).
Położenie ust
Usta, określane również mianem otworu ustnego, otworu gębowego bądź szpary ustnej, są otworem położonym w przedniej lub dolnej części twarzy ssaków prowadzącym do wnętrza jamy ustnej (gębowej) stanowiącej początkowy odcinek układu pokarmowego. Lokalizacja ust i ich rozmiary zależą głównie od prowadzonego trybu życia, rodzaju i sposobu pobierania pokarmu. Usta golca piaskowego (Heterocephalus glaber) zamykają się tuż za siekaczami, co zapobiega dostawaniu się ziaren piasku lub grudek ziemi do jamy ustnej podczas drążenia podziemnych korytarzy. Fiszbinowce, walenie odfiltrowujące pożywienie z wody morskiej, mają największe otwory ustne spośród kręgowców. Najmniejsze usta występują u ssaków odżywiających się mrówkami i termitami, np. mrówkojadów, pancerników i mrówników.
Usta ssaków otaczają silnie umięśnione fałdy skórne – wargi (warga górna i warga dolna), które stykają się bocznymi krawędziami po obu stronach otworu ustnego, w kącikach ust. Warga górna człowieka oddzielona jest od nosa płytkim i krótkim zagłębieniem (rynienką podnosową), które rozciąga się od przegrody nosa do granicy wargi górnej (łuku Kupidyna); od policzków oddzielają ją bruzdy nosowo-wargowe biegnące od skrzydeł nosa do kącików ust. Warga dolna odgraniczona jest od podbródka przez bruzdę bródkowo-wargową. Warga górna niektórych ssaków tworzy wraz z nozdrzami przednimi płytkę nosową (tzw. lusterko nosowe) (ssaki drapieżne, małe przeżuwacze), płytkę ryjową (świnie) bądź płytkę nosowo-wargową (tzw. śluzawicę) (bydło), w związku z czym cechuje się ograniczoną ruchomością.

Budowa anatomiczna ust
Skóra pokrywająca usta człowieka wykazuje szereg cech odróżniających ją od skóry innych obszarów ciała. Składa się z 3-5 warstw komórkowych, więc jest znacznie cieńsza od typowej, 16-warstwowej skóry innych okolic twarzy. Powierzchnia ust pokryta jest naskórkiem niemal całkowicie pozbawionym najbardziej zewnętrznej warstwy rogowej pełniącej rolę ochronną. Skóra ust nie posiada wytworów naskórka (tzw. przydatków skórnych) – włosów i gruczołów potowych; niewielka ilość gruczołów łojowych występuje wyłącznie w kącikach ust.
Wargi otaczające otwór ustny zbudowane są z trzech głównych warstw:
- zewnętrznej warstwy skórnej (tzw. czerwieni wargowej u człowieka) – utworzonej przez nabłonek wielowarstwowy płaski pozbawiony warstwy rogowej i barwnika (melaniny), łącznotkankową skórę właściwą z silnie unaczynionymi brodawkami skórnymi i stosunkowo cienką tłuszczową tkankę podskórną;
- środkowej warstwy mięśniowej – utworzonej przez włókna mięśni poprzecznie prążkowanych o przebiegu okrężnym skupionych w kącikach ust (tzw. węzłach mięśniowych kąta ust) (np. mięśnia okrężnego ust, mięśnia dźwigacza kąta ust, mięśnia obniżacza kąta ust, mięśnia policzkowego);
- warstwy wewnętrznej wyścielonej wilgotną błoną śluzową łączącą wargi z dziąsłami za pośrednictwem półksiężycowatych fałdów, zwanych wędzidełkami (wędzidełka wargi górnej i wędzidełka wargi dolnej); zawierającej drobne gruczoły ślinowe produkujące wydzielinę surowiczo-śluzową (gruczoły wargowe).
Mięśnie mimiczne (wyrazowe) odpowiedzialne za poruszanie ustami (tzw. mięśnie otoczenia szpary ust) obejmują:
- mięsień dźwigacz wargi górnej – unoszenie wargi górnej;
- mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa – unoszenie wargi górnej;
- mięsień dźwigacz kąta ust (tzw. mięsień psi) – unoszenie kącików ust;
- mięsień jarzmowy mniejszy – unoszenie wargi górnej;
- mięsień jarzmowy większy – unoszenie kącików ust;
- mięsień śmiechowy – rozszerzanie szpary ustnej;
- mięsień policzkowy – rozszerzanie szpary ustnej;
- mięsień bródkowy – uwypuklenie podbródka i wargi dolnej;
- mięsień obniżacz wargi dolnej – obniżanie i uwypuklanie wargi dolnej;
- mięsień obniżacz kąta ust (tzw. mięsień trójkątny) – obniżanie kącików ust;
- mięsień okrężny ust – zwężanie szpary ust, wysuwanie warg ku przodowi.
Wargi otaczające otwór ustny zaopatrywane są w krew tętniczą za pośrednictwem tętnicy wargowej górnej i tętnicy wargowej dolnej odchodzących od tętnicy twarzowej. Krew żylna odprowadzana jest z okolicy ust przez żyłę wargową górną i żyłę wargową dolną, uchodzące do żyły twarzowej. Mięśnie otoczenia szpary ust unerwione są ruchowo przez włókna nerwu twarzowego (VII nerwu czaszkowego). Nerw trójdzielny (V nerw czaszkowy) odpowiada za unerwienie czuciowe otworu ustnego. Warga górna unerwiona jest dodatkowo przez gałęzie wargowe górne nerwu podoczodołowego, zaś warga dolna przez gałąź nerwu zębodołowego (nerw bródkowy). Kąciki ust unerwione są za pośrednictwem nerwu policzkowego.

Funkcje ust
Silnie umięśnione wargi otaczające usta ssaków (w tym człowieka) odpowiadają za sprawne pobieranie pokarmu oraz zapewniają szczelność otworu ustnego zapobiegając sączeniu się wydzieliny gruczołów ślinowych (śliny), wydostawaniu się przyjmowanych płynów i cząstek pokarmowych na zewnątrz jamy ustnej. Wargi noworodków umożliwiają ssanie mleka matki, zaciskając się szczelnie wokół brodawki sutkowej gruczołu mlekowego. Wargi stanowią czuły narząd zmysłu dotyku wrażliwy na bodźce mechaniczne (dotyk, ucisk, drgania, rozciąganie) oraz bodźce termiczne (ciepło, zimno). Skóra pokrywająca wargi i błona śluzowa jamy ustnej człowieka, posiadające liczne zakończenia neuronów czuciowych, stanowią swoistą strefę erogenną (erogeniczną) pośredniczącą w wyzwalaniu pobudzenia seksualnego.
Usta ssaków odgrywają ważną rolę w komunikacji wewnątrzgatunkowej (między osobnikami tego samego gatunku) i międzygatunkowej (między osobnikami różnych gatunków). Znaczna ruchomość okolicy ustnej, wynikająca z obecności licznych mięśni mimicznych (wyrazowych) umożliwia wyrażanie stanów emocjonalnych, nastrojów lub demonstrację określonej pozycji w hierarchii społecznej stada (np. dominacji, uległości). Wargi człowieka są istotną częścią aparatu mowy (tzw. aparatu artykulacyjnego) biorącą udział w tworzeniu dźwięków mowy (np. spółgłosek dwuwargowych, spółgłosek wargowo-zębowych) i zaokrąglaniu (labializacji) samogłosek. Umożliwiają również wydawanie innych dźwięków (np. gwizdanie) oraz grę na instrumentach dętych (np. flecie, klarnecie, trąbce, saksofonie, harmonijce ustnej).

Choroby ust
Cienka i delikatna skóra pokrywająca usta pozbawiona jest ochronnej warstwy rogowej oraz płaszcza hydrolipidowego (mieszaniny wydzielin gruczołów łojowych i gruczołów potowych). Skóra ust narażona jest więc na szkodliwe oddziaływanie licznych czynników zewnętrznych (np. wiatru, silnego nasłonecznienia, niskich temperatur, suchego powietrza) oraz nadmierną utratę wody przez warstwę naskórka (transepidermalną utratę wody), czego bezpośrednim skutkiem jest jej przesuszenie, łuszczenie się i pękanie (tzw. pierzchnięcie ust). Suchość warg może być również spowodowana niedoborem niektórych witamin (np. witaminy A, witamin z grupy B, witaminy C), odwodnieniem organizmu, zaburzeniami hormonalnymi, alergiami, stosowaniem niektórych leków (np. antybiotyków) i kosmetyków lub paleniem papierosów.
Zmiany skórne pojawiające się w obrębie ust mogą być także spowodowane przez jednostki chorobowe o różnorodnej etiologii:
- stany zapalne, np. zapalenie czerwieni wargowej, zapalenie kącików ust (tzw. zajady), posłoneczne zapalenie warg;
- zakażenia wirusowe, np. zakażenie wirusem opryszczki pospolitej (HSV-1) (tzw. opryszczka wargowa);
- choroby ogólnoustrojowe, np. atopowe zapalenie warg, zespół Sjögrena, toczeń rumieniowaty krążkowy;
- choroby nowotworowe, np. rak podstawnokomórkowy wargi górnej (BCC), rak płaskonabłonkowy wargi dolnej (SCC).
Wady rozwojowe ust obejmują głównie nieprawidłowości w budowie anatomicznej warg oraz rynienki podnosowej. Do najczęściej występujących wad rozwojowych okolicy ustnej należy rozszczep wargi (jednostronny częściowy, jednostronny całkowity lub dwustronny całkowity) i zespoły wad wrodzonych, np. zespół Pradera-Williego (mały, trójkątny otwór ustny; wąska czerwień wargowa wargi górnej; skierowane ku dołowi kąciki ust), alkoholowy zespół płodowy (zespół FAS) (spłaszczona rynienka podnosowa, wąska warga górna).



