- Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000
- Zasady funkcjonowania obszarów Natura 2000
- Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO)
- Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO)
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest siecią obszarów chronionych ustanowionych na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej (tzw. obszarów Natura 2000) mającą na celu utrzymanie bądź odtworzenie wysokiej różnorodności biologicznej Europy przez zachowanie i zrównoważone gospodarowanie cennymi składnikami przyrody nieożywionej (składnikami abiotycznymi) i ożywionej (składnikami biotycznymi). Działania w ramach Sieci Natura 2000 skupione są głównie na zachowaniu określonych typów siedlisk przyrodniczych i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt oraz utrzymaniu ekologicznej spójności chronionych obszarów warunkującej ich względnie stabilne i trwałe funkcjonowanie.
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 obejmuje dwa rodzaje obszarów chronionych:
- obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO, ang. Special Protection Areas, SPA) – obszary wyznaczone na podstawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (dyrektywy ptasiej);
- specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO, ang. Special Areas of Conservation, SAC) – obszary wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków dzikiej fauny i flory (dyrektywy siedliskowej).
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 składa się z ok. 27,3 tys. obszarów chronionych, zajmujących 18,6% powierzchni lądowej krajów Unii Europejskiej (ok. 768 tys. km²) oraz 8,9% powierzchni morskiej (ok. 450 tys. km²). Na terenie Polski znajduje się 999 obszarów Natura 2000 zajmujących 20% powierzchni lądowej i 25% powierzchni morskiej (łącznie 70 tys. km²).
Specjalny obszar ochrony siedlisk – Zatoka Pucka i Półwysep Helski (PLH220032) oraz obszar specjalnej ochrony ptaków – Zatoka Pucka (PLB220005) stanowią przykład obszarów Natura 2000 wchodzących w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Piotrwoz / Shutterstock.com
Zasady funkcjonowania obszarów Natura 2000
Obszar Natura 2000 stanowi jedną z form ochrony przyrody (ochrony obszarowej i ochrony gatunkowej) mającą na celu ochronę dzikich ptaków – obszary „ptasie” (B, ang. bird – ptak); określonych typów siedlisk przyrodniczych lub siedlisk istotnych dla ochrony roślin i zwierząt (z wyj. ptaków) – obszary „siedliskowe” (H, ang. habitat – siedlisko) bądź pokrywających się obszarów ptasich i siedliskowych – obszary „wspólne” (C, ang. common – wspólny). Każdy obszar Natura 2000 posiada Standardowy Formularz Informacyjny (SDF, ang. standard data form) zawierający dane identyfikacyjne (nazwę, kod, położenie i powierzchnię obszaru) oraz informacje o podlegających ochronie siedliskach przyrodniczych i gatunkach roślin i zwierząt.
Podstawę funkcjonowania obszarów Natura 2000 stanowi:
- plan ochrony uwzględniający ekologiczne właściwości siedlisk przyrodniczych oraz wymagania siedliskowe chronionych gatunków roślin lub zwierząt, ich rozmieszczenie w obrębie obszaru, istniejące i potencjalne zagrożenia dla zachowania właściwego stanu ochrony, zakres podejmowanych działań ochronnych oraz zakres monitoringu umożliwiający ocenę ich skuteczności;
- zapobieganie lub uniemożliwianie działań prowadzących do znacznego pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych lub siedlisk określonych gatunków roślin i zwierząt bądź wywierających szkodliwy wpływ na gatunki podlegające ochronie (np. wynikających z dozwolonej działalności gospodarczej, rolnej, leśnej, łowieckiej lub rybackiej) oraz przeciwdziałanie negatywnemu oddziaływaniu czynników naturalnych;
- ocena wpływu przedsięwzięć (publicznych i prywatnych) i projektowanych planów zagospodarowania przestrzennego na stan chronionych siedlisk przyrodniczych lub gatunków z wykorzystaniem procedury oceny oddziaływania na środowisko (plany i przedsięwzięcia o znaczącym wpływie na środowisko) bądź oceny oddziaływania na obszar Natura 2000, tzw. oceny habitatowej (pozostałe plany i przedsięwzięcia).
Funkcjonowanie obszarów Natura 2000 na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej odbywa się pod nadzorem Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska przy współpracy z Europejską Agencją Środowiska odpowiedzialną za monitoring stanu środowiska. Tworzeniem obszarów Natura 2000 na terenie Polski zajmuje się Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (GDOŚ), zaś bezpośredni nadzór i przygotowywanie planów ochrony obszarów Natura 2000 należy do kompetencji Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ). Wyjątek stanowią morskie obszary natura 2000 nadzorowane przez dyrektorów urzędów morskich oraz obszary Natura 2000 w obrębie parków narodowych podlegające nadzorowi dyrekcji parków narodowych.
Płochacz halny (Prunella collaris) jest gatunkiem podlegającym ochronie na górskich obszarach Natura 2000, np. wspólnym obszarze ptasim i siedliskowym – Tatry (PLC120001). Fot. skapuka/ Shutterstock.com
Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO)
Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) (tzw. ostoje dzikich ptaków, pot. obszary „ptasie”) są obszarami Natura 2000 wyznaczonymi przez państwa członkowskie Unii Europejskiej na podstawie dyrektywy ptasiej. Głównym celem obszarów „ptasich” jest ochrona wszystkich gatunków ptaków występujących naturalnie na terenie krajów Unii Europejskiej, ich lęgowisk (np. kolonii lęgowych), zimowisk oraz miejsc postoju podczas corocznych przelotów.
Środki ochronne na obszarach specjalnej ochrony ptaków obejmują:
- utrzymanie i zagospodarowanie naturalnych siedlisk ptaków zgodnie z wymaganiami ekologicznymi określonych gatunków ze szczególnym uwzględnieniem gatunków rzadkich, zagrożonych wyginięciem oraz podatnych na zmiany siedliskowe;
- przywracanie wystarczającej różnorodności biologicznej i obszaru zniszczonych siedlisk naturalnych dzikiego ptactwa oraz tworzenie nowych siedlisk (np. tworzenie sztucznych wysp dla ptaków wodnych, zakładanie budek lęgowych dla dziuplaków);
- zakaz umyślnego zabijania lub chwytania dzikich ptaków z wykorzystaniem wszelkich metod odłowu (z wyjątkiem ptaków łownych); zakaz polowania na gatunki łowne w okresie lęgowym i wychowu młodych oraz powrotu na lęgowiska;
- zakaz umyślnego niszczenia lub uszkadzania gniazd i jaj ptaków bądź usuwania ich gniazd; zakaz wybierania jaj i ich zatrzymywania (np. w celach kolekcjonerskich);
- zakaz umyślnego płoszenia i niepokojenia dzikiego ptactwa (np. fotografowania, filmowania), w szczególności w okresie lęgowym i wychowu młodych;
- zakaz przetrzymywania dzikich ptaków objętych ochroną gatunkową wykluczającą możliwość polowania, odłowu osobników dorosłych bądź wybierania piskląt z gniazd.
Na terenie Polski znajduje się 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) chroniących gatunki ptaków wodno-błotnych (np. Jezioro Drużno, Błota Rakutowskie, Zbiornik Jeziorsko), ptaków leśnych (np. Puszcza Borecka, Puszcza Białowieska, Puszcza Niepołomicka), ptaków łąkowych i polnych (np. Łąki Skoszewskie), ptaków górskich (np. Babia Góra, Tatry, Pieniny, Beskid Żywiecki) oraz ptaków morskich (np. Ławica Słupska, Zalew Szczeciński).
Obszar specjalnej ochrony ptaków wodno-błotnych – Jezioro Drużno (PLB280013). Źródło: Zielonooki, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO)
Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) (pot. obszary „siedliskowe”) są obszarami Natura 2000 wyznaczonymi przez państwa członkowskie Unii Europejskiej na podstawie dyrektywy siedliskowej. Głównym celem obszarów „siedliskowych" jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i siedlisk istotnych dla ochrony rzadkich lub zagrożonych wyginięciem dziko występujących gatunków roślin i zwierząt (z wyłączeniem ptaków).
Środki ochronne na specjalnych obszarach ochrony siedlisk obejmują:
- utrzymanie siedlisk przyrodniczych rzadkich lub zagrożonych zanikiem na terenach naturalnego występowania, ze szczególnym uwzględnieniem siedlisk priorytetowych charakterystycznych dla regionów biogeograficznych Unii Europejskiej – regionu borealnego, kontynentalnego, atlantyckiego, alpejskiego, śródziemnomorskiego, makaronezyjskiego, panońskiego, stepowego, czarnomorskiego);
- utrzymanie i odpowiednie zagospodarowanie siedlisk zgodnie z wymaganiami ekologicznymi rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt umożliwiające ich rozprzestrzenianie się, migrację i utrzymanie różnorodności genetycznej, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków priorytetowych o zasięgu występowania ograniczonym do obszaru Unii Europejskiej;
- ochronę gatunkową rzadkich lub zagrożonych gatunków roślin i zwierząt zakazującą niszczenie ich siedlisk, zrywania i wykopywania roślin, celowego zabijania, łowienia, płoszenia lub niepokojenia zwierząt (w szczególności w okresie rozrodu, wychowu młodych, migracji, snu zimowego), niszczenia ich gniazd i nor, niszczenia jaj i form młodocianych (np. gąsienic, poczwarek) oraz przetrzymywania zwierząt w niewoli.
Na terenie Polski znajduje się 864 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) chroniących siedliska przyrodnicze (np. płytkie ujścia rzek, wydmy nadmorskie, zarośla kosodrzewiny, murawy kserotermiczne, torfowiska wysokie, jaworzyny i lasy klonowo-lipowe, bory i lasy bagienne, lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe, górskie bory świerkowe). Gatunki priorytetowe objęte ochroną na obszarach „siedliskowych” obejmują rośliny (np. dzwonek karkonoski, mieczyk błotny), bezkręgowce (np. kozioróg dębosz, czerwończyk nieparek), ryby (np. aloza, strzebla przekopowa), płazy (np. kumak górski, traszka karpacka), gady (np. żółw błotny) oraz ssaki (np. bóbr europejski, darniówka tatrzańska, foka pospolita).
Gatunek priorytetowy dla obszaru Natura 2000 – dzwonek karkonoski (Campanula bohemica). fot. pavlanecasova.com/ Shutterstock.com
Bibliografia
- Andrew S. Pullin; “Biologiczne podstawy ochrony przyrody, ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2017.;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006.;
- Ewa Symonides; “Ochrona przyrody”; Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2014.;
- Bożena Dobrzańska, Grzegorz Dobrzański, Dariusz Kiełczewski; “Ochrona środowiska przyrodniczego, Kiełczewski”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.;
- “”; 5. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2018 r. poz. 1614).;
- “Natura 2000 (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska)”; data dostępu: 2022-07-04
- promil
