- Cele i sposoby ochrony przyrody
- Ścisła i częściowa ochrona przyrody
- Ochrona obszarowa
- Ochrona gatunkowa
Cele i sposoby ochrony przyrody
Ochrona przyrody definiowana jest jako całokształt działań człowieka podejmowanych na rzecz zachowania, zrównoważonego wykorzystania oraz odnawiania (restytucji) składników środowiska przyrodniczego, głównie dziko żyjących gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz złożonych układów przyrodniczych i krajobrazu. Działania ochronne, prowadzone w oparciu o wiedzę i osiągnięcia różnych nauk przyrodniczych (m.in. biologii, ekologii, fitosocjologii, biogeografii, geologii), mają na celu zachowanie różnorodności biologicznej na poziomie genetycznym (zmienności puli genowej w obrębie gatunku lub populacji), gatunkowym (liczby gatunków obecnych w siedlisku) i siedliskowym (ekosystemowym) (zróżnicowania siedlisk zajętych przez organizmy żywe powiązane siecią wzajemnych zależności), utrzymanie prawidłowego przebiegu procesów ekologicznych oraz stabilności ekosystemów naturalnych. Ochrona przyrody skupia się również na zapewnieniu przetrwania gatunkom zagrożonym wyginięciem, zachowaniu bądź przywracaniu naturalnego stanu układów biologicznych (populacji, biocenoz, ekosystemów), siedlisk przyrodniczych i elementów przyrody nieożywionej (powietrza atmosferycznego, wód, gleb, zasobów mineralnych) i kształtowaniu właściwych postaw człowieka wobec przyrody. Wyróżnia się dwa podstawowe kierunki ochrony przyrody – ochronę gatunkową mającą na celu ochronę zagrożonych gatunków w miejscu ich występowania (ochrona in situ) bądź poza ich środowiskiem życia (ochrona ex situ) i ochronę obszarową mającą na celu zachowanie cennych przyrodniczo ekosystemów naturalnych, siedlisk przyrodniczych, krajobrazów oraz pojedynczych tworów przyrody żywej i nieożywionej, realizowaną dzięki tworzeniu parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, pomników przyrody, użytków ekologicznych oraz obszarów Natura 2000.
Ochrona przyrody ma na celu zachowanie bioróżnorodności na poziomie genetycznym, gatunkowym i siedliskowym, utrzymanie prawidłowego przebiegu procesów ekologicznych oraz zapewnienie stabilności ekosystemów naturalnych. Na zdjęciu pluszcz zwyczajny (Cinclus cinclus) nad brzegiem potoku górskiego. Źródło: shutterstock
Ścisła i częściowa ochrona przyrody
Ochrona gatunkowa i obszarowa może przyjmować charakter ochrony ścisłej (ochrony zupełnej, ochrony całkowitej) zakładającej całkowity brak ingerencji w przebieg procesów zachodzących w obrębie określonego obszaru chronionego (parku narodowego, rezerwatu przyrody) bądź siedliska chronionego gatunku oraz ich zabezpieczenie przed oddziaływaniem czynników zewnętrznych lub ochrony częściowej dopuszczającej możliwość przeprowadzania określonych zabiegów ochronnych (konserwatorskich). Działania ochronne prowadzone na obszarze rezerwatów przyrody i parków narodowych w ramach częściowej ochrony przyrody mogą być realizowane w sposób bierny (zachowawczy) zakładający minimalną ingerencję człowieka w naturalne procesy zachodzące na obszarze chronionym bądź sposób czynny (kreatywny) dopuszczający większy stopień ingerencji, który nie zakłóca prawidłowego funkcjonowania tego obszaru. Głównym celem ochrony czynnej jest utrzymanie określonych ekosystemów naturalnych, siedlisk zagrożonych gatunków i stadiów sukcesyjnych zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych (ochrona czynna stabilizująca), przywrócenie pierwotnego stanu ekosystemów i składników środowiska przyrodniczego (ochrona czynna renaturalizacyjna) oraz zachowanie gatunków zagrożonych, gatunków rzadkich (endemitów, reliktów) bądź gatunków ważnych ze względów ekologicznych i użytkowych (czynna ochrona gatunkowa). Czynna ochrona przyrody obejmuje również zabiegi rekultywacyjne polegające na tworzeniu siedlisk zastępczych dla gatunków zagrożonych oraz odtwarzaniu zdegradowanych w wyniku działalności człowieka układów biologicznych (biocenoz, ekosystemów), siedlisk i składników środowiska przyrodniczego; działania te określane są mianem ekologii odtwarzania (ang. restoration ecology).
Ruchome wydmy w Słowińskim Parku Narodowym. Źródło: shutterstock
Ochrona obszarowa
Ochrona obszarowa stanowi kierunek ochrony przyrody mający na celu zachowanie cennych przyrodniczo ekosystemów naturalnych, siedlisk przyrodniczych, krajobrazów i pojedynczych składników środowiska przyrodniczego dzięki tworzeniu parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, pomników przyrody, użytków ekologicznych oraz sieci obszarów chronionych obejmującej różne formy ochrony obszarowej (np. sieci Natura 2000 na terytorium Unii Europejskiej). Najważniejszą formą ochrony obszarowej jest ochrona rezerwatowa obejmująca obszary o największym znaczeniu przyrodniczym, krajobrazowym, naukowym, społecznym i kulturowym, do których zaliczane są parki narodowe chroniące złożone systemy przyrodnicze i rezerwaty przyrody chroniące określone ekosystemy, siedliska zagrożonych gatunków i elementy przyrody nieożywionej (m.in. rezerwaty leśne, stepowe, torfowiskowe, florystyczne, faunistyczne, geologiczne). Działania ochronne w parkach narodowych i rezerwatach przyrody mają charakter ochrony ścisłej i ochrony częściowej. Ścisła ochrona rezerwatowa zakłada brak ingerencji w warunki życia organizmów i przebieg procesów zachodzących w obrębie siedlisk przyrodniczych oraz układów biologicznych; istotna jest również ochrona tych obszarów przed niekorzystnym wpływem czynników zewnętrznych (m.in. przez wydzielenie strefy ochronnej – otuliny). Częściowa ochrona rezerwatowa skupia się głównie na czynnej ochronie ekosystemów bagiennych i wodnych oraz ekosystemów półnaturalnych i antropogenicznych. Zabiegi ochronne polegają m.in. na odtwarzaniu osuszonych bagien i torfowisk, przywracaniu naturalnego biegu cieków wodnych (ochrona czynna renaturalizacyjna) oraz utrzymywaniu siedlisk przyrodniczych (łąk, polan śródleśnych, muraw kserotermicznych) bądź siedlisk zagrożonych gatunków (np. stanowisk owadów kserotermofilnych, krokusów na polanach gorczańskich i tatrzańskich) przez koszenie, wypas zwierząt bądź usuwanie podrostów drzew i krzewów zapobiegające procesom sukcesji naturalnej (ochrona czynna stabilizująca).Ochrona krajobrazowa stanowi formę ochrony obszarowej polegającej na zachowaniu bądź odtworzeniu biotycznych i abiotycznych składników przyrody (np. składu gatunkowego roślin i zwierząt, stosunków wodnych, ukształtowania terenu), które wraz z elementami krajobrazu antropogenicznego (tzw. krajobrazu ekologicznego) warunkują przyrodnicze, kulturowe oraz krajobrazowe walory danego obszaru. Parki krajobrazowe obejmują rozległe i zwarte tereny wydzielane ze względu na swą wartość przyrodniczą, krajobrazową, historyczną, kulturową oraz turystyczną. Parki te chronią przeważnie duże kompleksy leśne, fragmenty wybrzeża morskiego, doliny rzek, pojezierza, bagna, torfowiska, wyżyny i pasma górskie, w ich obrębie znajdują się często obszary i obiekty objęte innymi formami ochrony obszarowej (pomniki przyrody, rezerwaty przyrody). Na ich terenie dopuszczalna jest zrównoważona działalność człowieka, nie wywierająca niekorzystnego wpływu na przyrodę (głównie tradycyjne sposoby użytkowania gruntów ornych i leśnych). Obszary chronionego krajobrazu wydzielane są na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, krajobrazowych i rekreacyjnych, na których przeważnie prowadzona jest zrównoważona działalność gospodarcza. Obszary te obejmują doliny rzeczne, kompleksy leśne, wzgórza, wydmy i torfowiska; pełnią ważną rolę korytarzy ekologicznych umożliwiających migrację zwierząt pomiędzy parkami narodowymi i parkami krajobrazowymi. Parki narodowe wraz z rezerwatami przyrody, parkami krajobrazowymi oraz obszarami chronionego krajobrazu współtworzą zwarty system ochrony obszarowej. Pojedyncze twory przyrody wyróżniające się wysoką wartością przyrodniczą, kulturową, historyczną lub krajobrazową objęte są ochroną jako pomniki przyrody (m.in. stare i okazałe drzewa, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, głazy narzutowe, jary, jaskinie). Użytki ekologiczne tworzone są w celu ochrony fragmentów ekosystemów naturalnych i zbiorowisk roślinnych oraz zachowania różnorodności biologicznej. Chronią śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, łęgi, bagna, torfowiska, starorzecza, wychodnie i ostańce skalne, skarpy oraz stanowiska zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.
Rezerwat stepowy Góry Wschodnie na obszarze Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego. Źródło: Jakub Hałun, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Ochrona gatunkowa
Ochrona gatunkowa stanowi formę ochrony przyrody mającą na celu utrzymanie wysokiej różnorodności biologicznej na poziomie genetycznym (wewnątrzgatunkowym), gatunkowym (międzygatunkowym) oraz siedliskowym (ekosystemowym), polegającą na objęciu ochroną gatunków roślin, grzybów i zwierząt zagrożonych wyginięciem – gatunków narażonych (VU, ang. vulnerable), np. wodniczka (Acrocephalus paludicola), skalnica zwisła (Saxifraga cernua), gatunków zagrożonych (EN, ang. endangered), np. ryś iberyjski (Lynx pardinus), storczyk drobnokwiatowy (Neotinea ustulata) i gatunków krytycznie zagrożonych (CR, ang. critically endangered), np. norka europejska (Mustela lutreola), mieczyk błotny (Gladiolus palustris); gatunków rzadkich, występujących na niewielkim obszarze bądź na małych, izolowanych stanowiskach – gatunków endemicznych, np. darniówka tatrzańska (Microtus tatricus), warzucha tatrzańska (Cochlearia tatrae), i gatunków reliktowych, np. ryjówka średnia (Sorex caecutiens), dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala); gatunków ważnych ze względów ekologicznych – gatunków kluczowych (ang. keystone species), np. wydra morska (Enhydra lutris) oraz gatunków użytkowych, głównie roślin leczniczych, np. centuria pospolita (Centaurium erythraea), czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum). Ścisła ochrona gatunkowa zwierząt zakłada całkowity zakaz ich zabijania, łowienia i płoszenia, niszczenia ich gniazd, tarlisk, legowisk i nor, niszczenia jaj i form rozwojowych (larw, poczwarek, kijanek, piskląt) oraz filmowania i fotografowania zwierząt w okresie rozrodu i wychowywania młodych. Ścisła ochrona gatunkowa roślin i grzybów zakazuje ich zrywania, ścinania, niszczenia, wykopywania i przenoszenia z obszarów naturalnego występowania, nabywania i wywożenia za granicę oraz niszczenia ich siedlisk. Czynna ochrona gatunkowa polega na zabiegach ochronnych (konserwatorskich) prowadzonych w środowisku występowania określonej populacji bądź gatunku (ochrona in situ) bądź w warunkach sztucznych, poza miejscem ich naturalnego występowania (ochrona ex situ).Działania ochronne realizowane w ramach ochrony gatunkowej z reguły dotyczą również siedlisk przyrodniczych zajmowanych przez gatunki objęte ochroną (połączenie ochrony gatunkowej z ochroną obszarową). Ochrona gatunkowa in situ prowadzona jest głównie na obszarze parków narodowych oraz rezerwatów przyrody (np. rezerwatów florystycznych, rezerwatów faunistycznych); obejmuje działania ochronne mające na celu wspomaganie przetrwania danej populacji bądź gatunku w ich środowisku naturalnym (np. dokarmianie zwierząt, zakładanie budek lęgowych), zwiększenie liczebności i różnorodności genetycznej w obrębie populacji gatunku (np. przez wprowadzanie nowych osobników), zachowanie bądź odtwarzanie siedlisk gatunków chronionych (np. koszenie łąk, przebudowa drzewostanów), tworzenie korytarzy migracyjnych umożliwiających swobodne i bezpieczne przemieszczanie się zwierząt oraz regulację liczebności gatunków inwazyjnych konkurujących z gatunkami objętymi ochroną. Działania ochronne realizowane w ramach ochrony gatunkowej ex situ polegają głównie na prowadzeniu programów hodowlanych i rozmnażaniu zagrożonych gatunków w warunkach sztucznych (np. w ogrodach botanicznych, ogrodach zoologicznych, ośrodkach restytucji gatunków) i ich ponownym wprowadzaniu (reintrodukcji) do środowiska ich naturalnego występowania (bądź siedlisk zastępczych). Wiele programów przywracania zagrożonych gatunków przyrodzie (restytucji) przyczyniło się do odtworzenia populacji tych gatunków zdolnych do przetrwania w warunkach naturalnych, np. restytucja żubra (Bison bonasus) na obszarze Polski i Białorusi, sokoła wędrownego (Falco peregrinus) w Niemczech, Polsce, Szwecji i Norwegii, oryksa arabskiego (Oryx leucoryx) w Omanie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Izraelu oraz tchórza czarnołapego (Mustela nigripes) w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Meksyku. Czynna ochrona gatunkowa obejmuje również tworzenie banków genów, w których przechowywane są nasiona roślin, komórki rozrodcze i fragmenty tkanek z materiałem genetycznym zwierząt.
Żubr – symbol ochrony przyrody w Polsce. Źródło: shutterstock
Bibliografia
- Richard B. Primack, Anna A. Sher; “An Introduction to Conservation Biology”; Oxford University Press, 2016.;
- Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020. ;
- Andrew S. Pullin; “Biologiczne podstawy ochrony przyrody”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2017.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. VII, VIII, IX, XI”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999-2000.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia Geograficzna Świata, tom IX Ziemia”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997.;
- Andrew S. Goudie; “Human Impact on the Natural Environmen”; John Wiley & Sons Inc., 2018. ;
- Ewa Symonides; “Ochrona przyrody”; Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2014.;
- “Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2018 r. poz. 1614).”; ;
- promil
