porosty

Porosty — Porosty, grzyby lichenizowane – organizmy symbiotyczne, złożone z heterotroficznych grzybów żyjących w luźnej bądź ścisłej symbiozie z autotroficznymi sinicami lub zielenicami. Porosty to grupa obejmująca ok. 17 tys. gatunków żyjących w różnorodnych siedliskach na całej kuli ziemskiej.
 

Występowanie i środowisko życia

Porosty są organizmami szeroko rozpowszechnionymi na całej kuli ziemskiej. Zamieszkują różnorodne środowiska, często o trudnych warunkach siedliskowych – tundrę, pustynie, stepy, obszary wysokogórskie. Porosty są organizmami pojkilohydrycznymi (zdolnymi do przetrwania bez dostępu wody) oraz wykazującymi odporność na bardzo niskie i wysokie temperatury, zasolenie wody morskiej oraz silne nasłonecznienie i dużą ekspozycję na promieniowanie UV.

W zależności od zajmowanego siedliska wyróżnia się:

• porosty epilityczne (naskalne) – porastające podłoże skalne naturalne (skały, głazy, kamienie) i antropogeniczne (tynk, beton, cegły, dachówki);
• porosty epigeiczne (naziemne) – porastające jałowe, piaszczyste lub żwirowate gleby (wydmy, wrzosowiska, torfowiska, runo borów sosnowych, tundra wysokogórska i polarna);
• porosty epifityczne (nadrzewne) – porastające korę pni i gałęzi drzew, krzewów oraz krzewinek
• porosty epiksyliczne – porastające drewno pozbawione kory (pnie, kłody, płoty, poręcze drewniane);
• porosty epibriofityczne (epibriofity) – porastające szczątki mszaków i roślin kwiatowych, przeważnie na obszarach wysokogórskich i polarnych;
• porosty epifiliczne (nalistne) – porastające liście drzew i krzewów obszarów tropikalnych i podzwrotnikowych;
• porosty morskie – porastające skały nadmorskie;
• porosty wodne – porastające kamienie częściowo lub całkowicie zanurzone w wodzie.

Historia ewolucyjna i podział systematyczny

Porosty pojawiły się najprawdopodobniej we wczesnym dewonie, ok. 400 mln lat temu. Ewolucja symbiozy grzybów z organizmami autotroficznymi nastąpiła niezależnie od siebie wielokrotnie; co najmniej trzykrotnie u grzybów podstawkowych i dwukrotnie u grzybów workowych (Gargas, 1995). Wielu uczonych uważa, że porosty pojawiły się dużo wcześniej, np. Nematothallus, organizm złożony z komórek zbliżonych do komórek sinic oraz cienkich włókien przypominających strzępki grzyba, datowany jest na ok. 550–635 mln lat.

Opisano ok. 17 tys. gatunków porostów, na obszarze Polski stwierdzono występowanie 1600 gatunków. Klasyfikacja tych organizmów opiera się na przynależności systematycznej komponentu grzybowego, w związku z czym porosty należą do następujących typów królestwa grzybów (Fungi) – workowców (Ascomycota), podstawczaków (Basidiomycota) oraz grzybów niedoskonałych (Deuteromycota).

Cechy charakterystyczne

Porosty są organizmami symbiotycznymi składającymi się z mikobiontów (grzybów) oraz fotobiontów (sinic lub zielenic). Związek ten może mieć charakter luźny lub bardzo ścisły (wnikanie strzępek grzyba do komórek glonów). Mikobionty pełnią funkcję ochronną i podporową oraz dostarczają fotobiontom wodę, sole mineralne i niektóre związki organicznefotosyntezy. Może występować więcej symbiontów, np. dodatkowy fotobiont występujący w strukturach wewnątrz lub na powierzchni plechy (cefalodiach); bądź dodatkowy mikobiont porastający plechę porostu (parasymbioza). 

Ciało porostów określa się mianem plechy i w zależności od budowy anatomicznej wyróżnia się:

• plechę homeomeryczną (o równomiernym rozmieszczeniu komponentów);
• plechę heteromeryczną (warstwową) złożoną z kory górnej (zbite strzępki grzyba), warstwy podpowierzchniowej (komórki glonów), warstwy miąższowej (luźne, cienkościenne komórki grzyba) oraz kory dolnej (strzępki grzyba z chwytnikami).

Ze względu na budowę morfologiczną plechy wyróżnia się:

• porosty krzaczkowate – duże, rozgałęzione plechy odstające od podłoża, zbudowane z gałązek wzniesionych, zwisających lub płożących się po podłożu;
• porosty listkowate – listkowate, grzbieto-brzusznie spłaszczone plechy luźno odstające od podłoża, przytwierdzone chwytnikami, uczepem lub zmarszczkami dolnej kory;
• porosty skorupiaste – plecha o powierzchni gładkiej, spękanej, proszkowatej lub ziarenkowatej; o korze dolnej ściśle przylegającej do podłoża (plecha zewnętrzna bądź wrastającej w podłoże (plecha wewnętrzna).

Rozmnażanie porostów

Porosty rozmnażają się bezpłciowo poprzez fragmentację plechy, urwistki (soredia) i wyrostki (izydia) złożone z komórek glonów otoczonych strzępkami grzybni. Zarodniki wytwarzane są wyłącznie poprzez grzyby w owocnikach charakterystycznych dla danego gatunku (apotecjach lub perytecjach).

Znaczenie porostów

Porosty pełnią bardzo ważną rolę w wielu ekosystemachkręgowców (reniferów, piżmowołów). Wykorzystywane są przez ptaki jako materiał do budowy gniazd; właściwości antyseptyczne porostów ograniczają rozwój pasożytów gniazdowych.

Porosty wykorzystywane są przez człowieka jako pokarm (krusznica jadalna, płucnica islandzka, mąkla tarniowa), jako środek do farbowania tkanin oraz jako składnik utrwalający zapachy w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym. Niektóre gatunki  porostów wykazuje działanie lecznicze, np. leki wytwarzane z płucnicy islandzkiej stosowane są w leczeniu nieżytu dróg oddechowych oraz wrzodów żołądka i dwunastnicy.

Porosty są organizmami bardzo wrażliwymi na zanieczyszczenie środowiska. Skala porostowa wykorzystywana jest do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza na podstawie składu gatunkowego porostów nadrzewnych (lichenoindykacja). Porosty służą także jako wskaźniki przy datowaniu podłoża skalnego (lichenometria).