Strefowość zbiorników wodnych
Strefowość zbiorników wodnych, czyli podział zbiorników słodkowodnych (jezior) oraz zbiorników słonowodnych (mórz i oceanów) na strefy charakteryzujące się specyficznymi warunkami środowiskowymi decydującymi o liczebności i składzie gatunkowym żyjących na ich obszarze organizmów żywych, determinowane są w głównej mierze przez dostęp światła, temperaturę, warunki troficzne a także (w przypadku mórz i oceanów) zasolenie i ciśnienie hydrostatyczne. Czynniki warunkujące podział zbiorników na dane strefy zależne są głównie od głębokości wody oraz odległości od brzegu.Środowiska jeziorne oraz środowiska morskie i oceaniczne klasyfikowane są głównie na podstawie penetracji światła słonecznego niezbędnego do fotosyntezy (strefa fotyczna – strefa prześwietlona i produkcyjna, strefa afotyczna – strefa ciemna i bezprodukcyjna), odległości od brzegu i głębokości wody (strefa przybrzeżna – strefa litoralna jezior, strefa nerytyczna mórz i oceanów; strefa otwartej toni wodnej – strefa limnetyczna jezior, strefa oceaniczna mórz i oceanów) oraz siedliska organizmów żywych (strefa denna – strefa bentoniczna zasiedlona przez organizmy bentosowe; strefa otwartej toni wodnej – strefa pelagiczna zasiedlona przez organizmy pelagiczne).
Podział zbiorników wodnych na poszczególne strefy determinowany jest głównie przez dostęp światła słonecznego. Źródło: shutterstock
Strefa bentoniczna (bental)
Strefa bentoniczna (bental) jest strefą denną obejmującą całość dna zbiorników wodnych, która cechuje się bardzo małą ilością lub całkowitym brakiem światła, niewielką ilością tlenu, spadającą wraz z głębokością temperaturą oraz rosnącym wraz z głębokością ciśnieniem hydrostatycznym. Strefa ta stanowi siedlisko życia dla organizmów bentosowych, których głównym źródłem pożywienia jest martwa materia organiczna opadająca na dno ze strefy fotycznej. W obrębie bentosu wyróżnia się bentos osiadły (np. ostrygi, pąkle, mszywioły, koralowce); zoobentos, czyli zwierzęta żyjące w pobliżu dna, zakopujące się w osadach dennych (np. szkarłupnie, wieloszczety) bądź wędrujące po ich powierzchni (np. rozgwiazdy, langusty) i fitobentos, czyli rośliny występujące w strefie przybrzeżnej, (np. jednokomórkowe okrzemki, plechowe zielenice, brunatnice i krasnorosty, rośliny z rodziny rdestowatych).Bental jeziorny obejmuje strefę litoralną (litoral) oraz strefę profundalną (profundal). Litoral, stanowiący strefę przybrzeżną i fotyczną jeziora, rozciąga się od jego brzegów do głębokości przenikania światła słonecznego w ilości wystarczającej do rozwoju zakorzenionych w dnie roślin naczyniowych. Strefa litoralna obejmuje epilitoral (najbardziej zewnętrzną strefę nadwodną), supralitoral (strefę opryskową), eulitoral (strefę brzegową), infralitoral (strefę podwodną porośniętą roślinami zakorzenionymi w dnie) oraz sublitoral (strefę najgłębszą występującą jedynie w głębokich i przejrzystych jeziorach, nie porośniętą już roślinnością wodną). Poniżej strefy litoralnej rozciąga się strefa profundalna, pozbawiona światła strefa głębinowa jeziora, która stanowi jego strefę afotyczną.
Bental mórz i oceanów obejmuje przybrzeżną, prześwietloną (fotyczną) strefę litoralną (litoral) oraz ciemne (afotyczne) strefy głębinowe – strefę batialną (batybental), abisalną (abisobental) i hadalną (hadal). Litoral, obejmujący dno szelfu kontynentalnego i sięgający do głębokości 200 m, zróżnicowany jest na supralitoral znajdujący się powyżej linii najwyższego przypływu, eulitoral (litoral właściwy) regularnie zalewany w czasie przypływu i odsłaniany podczas odpływu oraz sublitoral znajdujący się poniżej strefy pływów. Batybental obejmuje dość mocno nachylone dno stoku kontynentalnego i grzbietów śródoceanicznych położone na głębokości od 200 do 3000-4000 m. Abisobental obejmuje dno głębin oceanicznych znajdujące się na głębokości 3000-6000 m. Hadal, stanowiący część abisobentalu, obejmuje dno rowów oceanicznych znajdujące się na głębokości od ok. 6000-11000 m.
Bental oceaniczny. Źródło: shutterstock
Strefa pelagiczna (pelagial)
Strefa pelagiczna (pelagial) jest strefą otwartej toni wodnej występującą w jeziorach, morzach i oceanach obejmującą strefę płytkich wód przybrzeżnych i strefę wód otwartych położoną z dala od brzegów. Strefa pelagiczna jest siedliskiem życia dla organizmów pelagicznych, w skład których wchodzi unoszący się biernie w toni wodnej fitoplankton (glony i sinice) i zooplankton (głównie stadia larwalne bezkręgowców wodnych) oraz zdolny do aktywnego poruszania się w wodzie nekton (głowonogi, ryby, żółwie i węże morskie, walenie, ssaki płetwonogie).Pelagial, w zależności od warunków świetlnych, zróżnicowany jest na prześwietloną strefę fotyczną (zasiedloną przez organizmy fotoautotroficzne przeprowadzające fotosyntezę) oraz ciemną strefę afotyczną (zasiedloną przez organizmy heterotroficzne żywiące się martwą materią organiczną opadającą ze strefy fotycznej). Strefa fotyczna dzieli się z kolei na strefę eufotyczną (trofogeniczną), gdzie wielkość produkcji pierwotnej fotoautotrofów znacznie przewyższa ich zapotrzebowanie energetyczne; strefę kompensacyjną, gdzie procesy te się równoważą; i strefę dysfotyczną, gdzie produkcja pierwotna jest niższa niż zapotrzebowanie energetyczne żyjących w tej strefie organizmów. Strefa afotyczna, gdzie zachodzą procesy rozkładu i mineralizacji materii organicznej, określana jest mianem strefy trofolitycznej.
Pelagial jeziorny obejmuje prześwietloną strefę przybrzeżną (strefę litoralną) oraz strefę toni wodnej położoną z dala od brzegów i otoczoną wokół strefą litoralną (strefę limnetyczną). Toń wodna zróżnicowana jest na górną, dobrze naświetloną strefę zwaną epipelagialem, oraz dolną, pogrążoną w ciemności strefę określaną mianem batypelagialu, oddzieloną od epipelagialu strefą kompensacyjną. Bardzo głębokie jeziora (np. Bajkał) posiadają ponadto strefę otchłani zwaną strefą batialną (hemipelagiczną).
Pelagial mórz i oceanów dzieli się w płaszczyźnie poziomej na przybrzeżną strefę nerytyczną, którą stanowi obszar wód położony nad szelfem oraz strefę oceaniczną, którą stanowi obszar otwartej toni wodnej. Pelagial zróżnicowany jest w płaszczyźnie pionowej na pelagial górny (epipelagial), czyli dobrze naświetloną górną warstwę wód powierzchniowych do głębokości ok. 200 m, którego większą część obejmuje strefa eufotyczna (trofogeniczna); mezopelagial, czyli warstwę toni wodnej na głębokości 200-1000 m, stanowiącą strefę dysfotyczną; oraz afotyczne (trofolityczne) strefy głębinowe – batypelagial obejmujący warstwę toni wodnej na głębokości od 1000 do 3000-4000 m, abisopelagial obejmujący warstwę wód położoną nad abisobentalem do głębokości 6000 m oraz hadalpelagial sięgający dna rowów oceanicznych.
Strefowość pelagialu oceanicznego. Źródło: shutterstock
Bibliografia
- Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020.;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.), ; “Encyklopedia biologiczna T. I, III, IV, V, VI, VII, VIII, X, XI ”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-2000.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia Geograficzna Świata, tom VII Oceany i morza”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997.;
- Walter K. Dodds, Matt R. Whiles, ; “Freshwater Ecology: Concepts and Environmental Applications of Limnology ”; Academic Press 2010.;
- Michel J. Kaiser, Martin J. Attrill, Simon Jennings, David N. Thomas, David K. A. Barnes; “Marine Ecology: Processes, Systems, and Impacts”; Oxford University Press 2011. ;
- promil
