Zanieczyszczenie wód w Polsce - rodzaje, przyczyny i zapobieganie zanieczyszczeniom wód

Według Danych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska tylko 1% rzek w Polsce ma stan dobry lub bardzo dobry. Inne raporty, niestety, nie przynoszą bardziej optymistycznych wieści. Mało kto z nas uświadamia sobie tymczasem, jak bardzo zanieczyszczenia wód powierzchniowych i głębinowych wpływają na poziom życia, a zwłaszcza przyszłość całego społeczeństwa. Obowiązująca w Unii Europejskiej Ramowa Dyrektywa Wodna obliguje państwa członkowskie do ich poprawy jakości. Przed Polską stoi więc naprawdę wielkie wyzwanie.

1. Charakterystyka wód w Polsce
2. Główne źródła zanieczyszczeń wód w Polsce
3. Monitoring jakości wód w Polsce
4. Jakie rodzaje zanieczyszczeń występują w polskich wodach?
5. Zagrożenia związane z zanieczyszczeniem wód

O zanieczyszczeniu wód mówimy wówczas, gdy w ich składzie w zwiększonej ilości występują substancje chemiczne, bakterie i mikroorganizmy, które nie są jej naturalnymi składnikami i negatywnie wpływają na jej właściwości. Spowodowane jest ono wprowadzaniem do wody związków nieorganicznych (stałych, ciekłych, gazowych), organicznych lub radioaktywnych. Zanieczyszczenia mogą mieć charakter naturalny lub sztuczny, mogą też być rozkładalne, nierozkładalne lub trwałe (ulegające rozkładowi jedynie w niewielkim stopniu). Zanieczyszczenia sztuczne możemy dalej podzielić na biologiczne, np. bakterie, wirusy, grzyby, glony oraz chemiczne typu oleje, benzyna, smary, ropa, nawozy sztuczne, pestycydy.

Charakterystyka wód w Polsce

Zaskoczeniem może być fakt, że w międzynarodowych statystykach Polska figuruje jako kraj ubogi w zasoby wodne, które szacowane są na poziomie 60 mld m³ (a w czasie suszy zaledwie 40 mld m³). Dla porównania we Francji wartość ta sięga nawet 206 mld m³, zaś w Niemczech 188 mld m³. Na południu kraju już dziś obserwuje się regularne deficyty wody. Co gorsza, posiadamy kilkakrotnie niższe zasoby słodkiej wody w przeliczeniu na 1 mieszkańca niż Austria, Belgia, Słowacja, Węgry czy Szwecja.

Pobór wody, co prawda konsekwentnie, maleje w ciągu ostatnich lat, ale nadal jest dość wysoki. Ludność zaopatruje się przy tym przede wszystkim w wody podziemne o lepszej jakości (wykorzystanie w 2022 r. wyniosło 1,5 km³), podczas gdy wody powierzchniowe pokrywają przede wszystkim zasoby gospodarki (6,9 km³ w 2022 r.).

Główne źródła zanieczyszczeń wód w Polsce

Dominującym zagrożeniem dla jakości wód w naszym kraju są bez wątpienia ścieki, które w szczególny sposób zanieczyszczają wody powierzchniowe. Składają się one na ścieki komunalne, czyli mieszanka wody spłukiwanej w naszych domach oraz wody opadowej i pochodzącej z tajania śniegu oraz ścieki przemysłowe związane bezpośrednio z działalnością produkcyjną, handlową, usługową czy transportową. Jako dobrą monetę należy przyjąć fakt, że w Polsce ilość ścieków obu rodzajów zmalała w okresie 2000-2020 o 12%. Jednocześnie konsekwentnie zwiększa się ilość ścieków oczyszczanych w oczyszczalniach wyspecjalizowanych na usuwanie biogenów (głównie azotu i fosforu). Niestety, nadal stosunkowo dużo ścieków pozostaje nieoczyszczonych – pochodzą one przede wszystkim z górnictwa, a w mniejszej części również przemysłu, w szczególności zakładów metalurgicznych, farbiarskich, tekstylnych oraz produkujących środki ochrony roślin. Oczyszczalni ścieków komunalnych wciąż brakuje na terenach wiejskich, zwłaszcza we wschodnich regionach Polski.

Ścieki stwarzają dodatkowy problem w postaci osadów z komór fermentacyjnych oczyszczalni. Choć są one ograniczone objętościowo, stanowią potencjalne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Część z nich przekształca się obecnie termicznie, ale część jest składowana na wysypiskach.

Kolejnym źródłem zanieczyszczeń są pola uprawne, na których wykorzystuje się nawozy bogate w fosfor i azot. Spływają one do wód powierzchniowych wraz z deszczem i prowadzą do eutrofizacji naturalnych zbiorników wodnych. Dalszym problemem są pestycydy i herbicydy, które także trafiają do obiegu wodnego. Opady atmosferyczne wypłukują również zanieczyszczenia z obszarów przemysłowych i zurbanizowanych oraz wysypisk śmieci prowadząc do przedostawania się do wód toksycznych substancji chemicznych. Swoją „działkę” dodaje również transport wodny oraz lądowy – spaliny i pyły wypłukiwane są z powietrza do mórz i rzek. Nawet sól wysypywana dla bezpieczeństwa zimą na drogi ma tutaj swój wyraźnie negatywny efekt.

Nie pomaga oczywiście fakt, że ludzie wciąż zachowują się nieodpowiedzialnie spłukując w toaletach leki czy niebezpieczne substancje chemiczne i nonszalancko zaśmiecając plaże oraz brzegi rzek. W UE na każdych 100 m plaży przypada już 150 sztuk odpadków!

Warto dodać, że na stan wód krajowych wpływają również jednorazowe incydenty. Mowa m.in. o powodziach czy katastrofach ekologicznych, takich jak tak zaobserwowana w lipcu 2022 r. na Odrze. W przeciągu kilku dni w rzece pojawiły się setki tysięcy martwych ryb i innych organizmów wodnych, wprowadzono zakaz kąpieli i rybołówstwa.

Monitoring jakości wód w Polsce

W Polsce za kontrolę jakości wód powierzchniowych (jeziora, rzeki, wody przybrzeżne i przejściowe) odpowiada Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. W ramach pomiarów dokonuje się oceny stanu, który określany bywa jako „dobry” lub „zły”. Szczegółowe kryteria badań obejmują skład biologiczny (ilość i obfitość poszczególnych gatunków), charakterystykę hydromorfologiczną, zawartość substancji chemicznych oraz warunki fizykochemiczne. Do tych ostatnich należą m.in. nasłonecznienie, temperatura, poziom zasolenia lub zakwaszenia. Aby stan wód był określony jako dobry, musi charakteryzować się dobrym stanem chemicznym oraz dobrym lub bardzo dobrym stanem ekologicznym.Niestety, dane o jakości wód w Polsce są zdecydowanie niepomyślne. Według danych GIOS zebranych w latach 2014-2019 z obszaru ponad 4,5 tysiąca rzek, tylko 1% miał dobry stan wody. Na nieco ponad 1000 krajowych jezior 11,5% miało stan dobry, a 88,5% zły! Jeśli chodzi o sytuację czysto ekologiczną, to aż 32% rzek trafiło do kategorii „zły lub słaby stan”, a 60% do kategorii „stan umiarkowany”. Wśród monitorowanych przez GIOS jezior aż 69,5% miało stan chemiczny poniżej dobrego.

Monitoring dotyczy również wód przejściowych i przybrzeżnych w dorzeczu Wisły i Odry – ogólna ocena była niestety również zła. Przekłada się to oczywiście również na sytuację panującą w przybrzeżnych wodach Bałtyku, gdzie uchodzą dwie największe polskie rzeki.

Warto dodać, że w porównaniach ogólnoeuropejskich Polska klasyfikuje się w środku rankingu jakości wód. Europejska Agencja Środowiska ocenia, że najczystsze zlewnie rzek są w Słowacji, Rumunii, Finlandii, Estonii i Szkocji. Najgorzej sytuacja wygląda natomiast w Niemczech i Anglii.

Jakie rodzaje zanieczyszczeń występują w polskich wodach?

Wśród najgroźniejszych chemicznych zanieczyszczeń krajowych wód znajduje się benzo(a)piren, który wykryto nawet w 79,2% jednostek wód powierzchniowych. Przypomnijmy, że jest to związek rakotwórczy. Niepokojąca jest również obecność heptachloru w ponad połowie badanych zbiorników oraz wyraźne przekroczenia dopuszczalnych norm stężenia fluorantenu oraz benzoperylenu.

Powszechnie w wodach powierzchniowych odnotowuje się substancje biogenne, czyli wspomniany już wyżej azot oraz fosfor. Kolejną niepokojącą pozycją są metale ciężkie – według GIOS ścieki przemysłowe, które rzekami spływają do Bałtyku obfitują szczególnie w cynk, miedź i nikiel.

Ścieki komunalne są natomiast źródłem zanieczyszczenia bakteriami kałowymi, które w szczególny sposób zagrażają naszym ulubionym kąpieliskom morskim i jeziornym. Pływanie w wodzie skażonej pałeczką dwunastnicy (E. coli) stwarza ryzyko infekcji układu pokarmowego. Kolejnym czynnikiem ryzyka są cyjanobakterie, zwane potocznie sinicami, które również są niebezpieczne dla zdrowia i powodują coroczne zamykanie kąpielisk nad Bałtykiem.

Niestety, pojawiają się również nowe, rosnące zagrożenia dla wód powierzchniowych w kraju. Należą do nich przede wszystkim farmaceutyki oraz mikroplastik. Ten ostatni to pozostałości opakowań i innych śmieci z tworzyw sztucznych, które z czasem rozpadają się na mniejsze części.

Uwaga: Jednym z najpowszechniej stosowanych wskaźników zanieczyszczenia wody jest BZT₅, czyli Biologiczne Zapotrzebowanie na Tlen. Im jest on wyższy, tym wyższe zanieczyszczenie wywołane procesami gnilnymi.

Zagrożenia związane z zanieczyszczeniem wód

Sytuacja, w której kąpieliska są zamknięte, jest bez wątpienia nieprzyjemna dla letników i dewastująca dla ludzi żyjących z nadbrzeżnej turystyki.  W Polsce jedynie 22% kąpielisk posiada doskonałą jakość wody – średnia europejska to 82,8%, a na Cyprze wskaźnik ten wynosi 100%!

To jednak zaledwie wierzchołek góry lodowej. Nadmiar fosforu i azotu prowadzi do eutrofizacji wód, czyli zwiększonego stężenia składników odżywczych. Wody zakwitają, zwiększa się zużycie tlenu i następuje rozwój bakterii beztlenowych produkujących siarkowodór.

Złej jakości wody mają dosiężny wpływ na całe ekosystemy. Zaburzona równowaga biologiczna może prowadzić do ich poważnej degradacji. Wreszcie, w miarę przemieszczania się zanieczyszczeń w głąb ziemi, zagrożeniu podlegają także zasoby pitnej wody – już dziś wskazuje się, że będzie to jedno z największych wyzwań dla przyszłych pokoleń.Niestety, jak podkreśla Europejska Agencja ds. Środowiska (EEA), łatwiej jest zapobiegać zanieczyszczeniom wód niż je usuwać; większość ma bowiem skłonność do kumulacji. A zapotrzebowanie na wodę oraz zmiany klimatyczne zdecydowanie nie ułatwiają sytuacji. Budowa oczyszczalni ścieków, tworzenie pasów buforowych wokół zbiorników wodnych oraz odpowiedzialne zarządzanie produkcją, transportem i odpadami są konieczne dla zachowania ludzkiego zdrowia i walorów środowiskowych.

Bibliografia