układ pokarmowy
Układ pokarmowy — Układ pokarmowy, układ trawienny – układ narządów mający za zadanie pobieranie pokarmu, jego trawienie i wchłanianie, jak również usuwanie niestrawionych resztek.
Czynność układu pokarmowego
W konsekwencji przyswajania pokarmu, w układzie pokarmowym pożywienie musi zostać strawione (dotyczy to zdecydowanej większości składników pokarmowych takich jak węglowodany, białka i tłuszcze). Proces trawienia polega na uzyskiwaniu prostych składników budulcowych w wyniku rozłożenia wielkocząsteczkowych organicznych związków chemicznych. Na czynność układu pokarmowego składają się skomplikowane i skoordynowane procesy, które są ze sobą powiązane. Wśród tych procesów należy wymienić przede wszystkim przesuwanie treści pokarmowej wzdłuż przewodu pokarmowego (perystaltyka), trawienie (wraz czynnościami wydzielniczymi) i wchłanianie (absorpcja) jak również czynność układu krążenia (krążenie chłonki i krwi oraz układ wrotny wątroby) oraz koordynacja czynności układu pokarmowego (regulacja hormonalna i nerwowa).
Ogólna budowa układu pokarmowego
W zależności od gromad lub nawet niższych taksonów budowa układu pokarmowego może się znacząco różnić. Początek przewodu pokarmowego stanowi otwór gębowy, natomiast jego koniec stanowi otwór odbytowy. U parzydełkowców występuje otwór gębowy oraz jama chłonąco-trawiącą. U płazińców z kolei jelito jest zróżnicowane na przednią i środkową część. U wstężnic wykształcił się drożny przewód pokarmowy. Wrotki i nicienie posiadają zróżnicowane jelito tylne. Ponadto u wrotków można wyróżnić dodatkowo żołądek, mastaks i gruczoły ślinowe. Wyraźnie wyodrębniony jest przełyk u pierścienic. U stawonogów i mięczaków występuje połączony z żołądkiem gruczoł wątrobowo-trzustkowy. A u jeżowców latarnia Arystotelesa.
Ogólnie rzecz biorąc, w skład układu pokarmowego mogą wchodzić przewód pokarmowy i gruczoły (wątroba, trzustka, ślinianki) oraz narządy dodatkowe takie jak żuwaczki, szczękoczułki, nogogłaszczki, język i zęby. W budowie układu pokarmowego zaznacza się silne uzależnienie od rodzaju pobieranego i trawionego pokarmu przez zwierzę. Zwierzęta roślinożerne posiadają przewód pokarmowy, który jest dłuższy niż u zwierząt mięsożernych z powodu konieczności trawienia większej ilości trudno przyswajalnego pokarmu. Grupy prymitywniejszych organizmów posiadają ektodermalne jelito przednie, endodermalne jelito środkowe i ektodermalne jelito tylne, natomiast u organizmów triploblastica (trójwarstwowce) w budowie jelita bierze udział także mezoderma.
Przednią część przewodu pokarmowego składać się może z jamy gębowej (jama ustna), gardzieli (gardło) oraz przełyku (czasem np. u ptaków może być rozszerzony w wole). Część tylna jelita stanowić może ileum (jelito kręte), colon (okrężnica), rektum lub odbytnica, które czasem zakończone może być pęcherzem rektalnym lub kloaką.
Budowa układu pokarmowego ssaków
Przewód pokarmowy będący fragmentem układu pokarmowego stanowi cewkę mięśniową, która podzielona jest na kilka odcinków charakteryzujących się różną budową i funkcjami. Rozpoczyna się on jamą gębową (u człowieka jamą ustną). Tutaj następuje wstępna obróbka pokarmu i przygotowanie do dalszego trawienia. Pokarm jest obrabiany mechanicznie (rozdrabnianie, miażdżenie) oraz wstępnie trawiony (mieszanie ze śliną zawierającą amylazę ślinową). Człowiek posiada 32 zęby (po 16 w żuchwie i szczęce), na które składają się 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe i 6 zębów trzonowych. Uzębienie dzieci charakteryzuje się występowaniem zębów mlecznych w liczbie 20 (brak zębów przedtrzonowych i jednej pary zębów trzonowych). Funkcją siekaczy jest odgryzanie kęsów, kłów rozrywanie pokarmu, a zębów trzonowy i przedtrzonowy jego rozcieranie. Następnie pokarm przechodzi do gardła (gardzieli), gdzie w przypadku człowieka krzyżują się drogi oddechowe z pokarmowymi i kolejno do przełyku, który u kręgowców stanowi odcinek łączący gardziel z wpustem żołądka.
Kolejnym przystankiem dla pokarmu w układzie pokarmowym jest żołądek, czyli narząd znajdujący się w jamie brzusznej, którego nadrzędną rolą jest trawienie zawartych w pokarmie białek (błona śluzowa żołądka spełnia funkcję wydzielniczą, a wydzielane substancje umożliwiają dalsze trawienie pokarmu). Ponadto niskie pH żołądka hamuje trawienie cukrów. Oprócz rozdrabniania i trawienia pokarmu żołądek pełni także funkcję polegają na wyjaławianiu pokarmu w konsekwencji jego kontaktu z kwasem solnym.
W zależności od budowy żołądka można wyróżnić żołądek jednokomorowy, jednokomorowy prosty, jednokomorowy złożony i wielokomorowy (żołądek przeżuwaczy). Ten worek mięśniowym o hakowatym kształcie połączony jest z dwunastnicą odźwiernikiem, czyli otworem otoczonym silną mięśniówką okrężną. Najdłuższą częścią układu pokarmowego jest jelito cienkie. Jest ono podzielone na trzy zasadnicze części: dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Błona śluzowa jelita cienkiego jest silnie unaczyniona oraz silnie pofałdowana i tworzy liczne kosmki pokryte mikrokosmkami. Funkcją jelita cienkiego jest wchłanianie strawionych substancji odżywczych. Znajdująca się w jelicie cienkim zastawka krętniczo-kątnicza oddziela je od jelita grubego. Jelito grube łączy jelito cienkie z odbytem. Odbywa się tu końcowy proces formowania kału. W odróżnieniu do jelita cienkiego, w jelicie grubym błona śluzowa nie tworzy kosmków jelitowych, ale jest również silnie pofałdowana zwiększając jego powierzchnię. Wśród funkcji jelita grubego należy wymienić wchłanianie wody, elektrolitów i soli mineralnych z resztek pokarmowych. |Jego zadaniem jest również produkcja witaminy K, oraz niektórych witamin z grupy B (za sprawą symbiotycznych bakterii).
U ssaków wyróżnia się następujące części wchodzące w skład jelita grubego: okrężnica (dzieląca się na wstępnicę, poprzecznicę, zstępnicę i esicę), jelito ślepe (czyli kątnica wraz z wyrostkiem robaczkowym) oraz odbytnica (jelito proste). Końcowym odcinkiem układu pokarmowego jest odbyt. Silne, okrężne mięśnie tworzące zwieracz odbytu zamykają lub otwierają końcowy odcinek układu trawiennego. A podstawową funkcją odbytu jest defekacja czyli opróżnianie przewodu pokarmowego z kału.
Trawienie i gruczoły przewodu pokarmowego ssaków
Trawienie jest jednym z najważniejszych procesów w układzie pokarmowych. Proces jest ten konieczny do przyswojenia zdecydowanej większości pożywienia tj. węglowodanów, białek i tłuszczy, który z postaci złożonej podlega procesom rozkładu do substancji prostszych, możliwych do wchłaniania. Pokarmy te za pomocą soków wydzielanych przez gruczoły ulegają trawieniu. W pierwszej kolejności w trawieniu biorą udział ślinianki i gruczoły ślinowe produkując ślinę zawierającą amylazę ślinową. Sok żołądkowy zawierający głównie kwas solny i pepsynę (w obecności kwasu solnego pepsynogen przekształca się w pepsynę) produkowany jest przez błonę śluzową żołądka. U niemowląt żołądek wydziela także podpuszczkę. Z kolei jelito cienkie produkuje sok jelitowy o nieco innym składzie i czynności. Ponadto wątroba wydziela do jelit żółć, a trzustka sok trzustkowy. Strawione składniki pokarmowe wchłaniane są w jelicie cienkim z wyjątkiem wody i soli mineralnych, które wchłaniane są w jelicie grubym.
