Kleszcze (Ixodida) – rząd pajęczaków (Arachnida) z podgromady roztoczy (Acari) obejmujący ok. 900 gatunków pasożytów zewnętrznych kręgowców występujących kosmopolitycznie na całej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życia
Kleszcze są szeroko rozpowszechnione na całej kuli ziemskiej. Występują na wszystkich kontynentachsiedliskalasów, polany, zadrzewienia śródpolne oraz łąki.
Kleszcze wykazują dużą odporność na niekorzystne warunki środowiskowe. Podczas suszy mogą przetrwać stan odwodnienia przez okres kilkunastu tygodni, w niskich temperaturach (poniżej 4°C) zapadają w diapauzę – stan spoczynku polegający na zahamowaniu procesów metabolicznych.
[more]
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Kleszcze pojawiły się w późnej kredzie, ok. 100 mln lat temu; w trzeciorzędzie osiągnęły duże zróżnicowanie oraz opanowały większość kontynentów. Najstarsze skamieliny gatunków tego rzędu pajęczaków stanowią inkluzje organiczne w bursztynie – szczątki zachowane w kopalnej żywicy, jak np. Deinocroton draculi zachowany w bursztynie wraz z piórami dinozaura.
Rząd kleszczy (Ixodida) zaliczany jest do podgromady roztoczy (Acari) w obrębie gromady pajęczaków (Arachnida). Obejmuje ok. 900 gatunków zgrupowanych w trzech rodzinach:
- jednej rodzinie „kleszczy miękkich”, pozbawionych tarczki z chitynowych płytek – obrzeżkowatych (Argasidae), do której zaliczane jest ok. 200 gatunków;
- dwóch rodzin „kleszczy twardych”, których ciało jest częściowo okryte tarczką z chitynowych płytek – kleszczowatych (Ixodidae), do której zaliczane jest ok. 700 gatunków, oraz Nuttalliellidae z jednym gatunkiem – Nuttalliella namaqua.
Wygląd
Kleszcze są niewielkimi pajęczakami o długości ciała od 1-2 mm (gatunki kosmopolityczne) do 30 mm (gatunki tropikalne). Podczas pobierania krwi od żywiciela, mogą zwiększać swe wymiary kilkukrotnie dzięki rozciągliwemu oskórkowi. Owalne lub okrągławe ciało kleszczy jest spłaszczone grzbieto-brzusznie u osobników głodnych; po wyssaniu krwi jest okrągłe i wypukłe.
Ciało kleszczy składa się z dwóch części – gnatosomy oraz idiosomy. Gnatosoma (kapitulum) zbudowana jest z podstawy, na której osadzone są nogogłaszczki oraz tworzące ryjek hypostom i nożycowate szczękoczułki. Przystosowany do pobierania krwi i płynów tkankowych lancetowaty hypostom wyposażony jest w liczne, skierowane do tyłu ząbki umożliwiające utrzymywanie się w skórze żywiciela. Narządy gębowe są dobrze wykształcone i widoczne u kleszczy twardych, u kleszczy miękkich są ukryte we wgłębieniu po brzusznej stronie ciała i wysuwane wyłącznie podczas pobierania pokarmu.
Na idiosomie znajdują się siedmioczłonowe odnóża – 3 pary odnóży u larw oraz 4 pary odnóży u nimf i osobników dorosłych. Odnóża pierwszej pary zaopatrzone są w zmysłowy narząd Hallera służący do lokalizacji żywiciela. Z tyłu bioder czwartej pary odnóży położone są tarczki oddechowe z przetchlinkami. Otwór odbytowy i otwory płciowe położone są za czwartą parą odnóży. Idiosoma kleszczy twardych zawiera tarczkę grzbietową złożoną z chitynowych płytek, która u samców pokrywa cały grzbiet, u larw, nimf i samic – część przednią. Na brzegach tarczki grzbietowej mogą znajdować się oczy. Idiosoma kleszczy miękkich nie zawiera tarczki grzbietowej; kleszcze te nie posiadają oczu.
Pożywienie
Kleszcze we wszystkich stadiach rozwojowych odżywiają się krwią. Kleszcze z rodziny obrzeżkowatych (Argasidae) maja wielu żywicieli, kleszcze z rodziny kleszczowatych (Ixodidae) posiadają od 1 do 3 żywicieli. W cyklu trójżywicielowym każde stadium – larwa, nimfa i osobnik dorosły posiada własnego żywiciela; w cyklu dwużywicielowym – larwa i nimfa mają wspólnego żywiciela; w cyklu jednożywicielowym cały cykl odbywa się na jednym żywicielu.
Kleszcze mogą poszukiwać żywiciela aktywnie (kleszcze pozagniazdowe; większość kleszczowatych) bądź występują w miejscu przebywania żywicieli (kleszcze gniazdowo-norowe; większość obrzeżkowatych). Kleszcze lokalizują potencjalnego żywiciela za pomocą narządu Hallera znajdującego się na stopach pierwszej pary odnóży. Narząd ten zawiera chemoreceptory reagujące na bodźce zapachowe oraz zmiany wilgotności otoczenia. Ślina kleszczy zawiera antykoagulanty rozrzedzające krew oraz substancje znieczulające miejsce wkłucia – ewazyny.
Rozmnażanie i rozwój
Kleszcze są rozdzielnopłciowe, mogą także rozmnażać się partenogenetycznie. W cyklu rozwojowym występują jaja, larwy, nimfy oraz osobniki dorosłe. Larwy posiadają 3 pary odnóży i pozbawione są otworów oddechowych z przetchlinkami. Po linieniu przekształcają się w nimfy (1-8 stadiów) posiadające już 4 pary odnóży i różniące się od osobników dorosłych nierozwiniętymi otworami płciowymi. Nimfy przeobrażają się po linieniu w zdolne do rozmnażania osobniki dorosłe. Cykl rozwojowy w zależności od dostępności pożywienia trwa ok. 1-3 lat.
Znaczenie kleszczy
Kleszcze są stałymi lub okresowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców – głównie ptaków i ssaków (w tym człowieka), w mniejszym stopniu także gadów i płazów. Podczas pobierania krwi mogą wywoływać u żywiciela różne objawy chorobowe, takie jak m.in. gorączkę, zapalenie naczyń chłonnych oraz wykwity grudkowe.
Kleszcze przenoszą wiele drobnoustrojów chorobotwórczych – wirusy (wirus kleszczowego zapalenia mózgu, wirus kleszczowej gorączki Kolorado), riketsje (wywołujące gorączkę plamistą Gór Skalistych, anaplazmozę i erlichiozę), bakterie (krętki boreliozy, pałeczki tularemii) oraz pierwotniaki (wywołujące babeszjozę i cytaukszoonozę).
Bibliografia:
- Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Chelicerata, Frederic P. Miller, Agnes F. Vandome, John McBrewster, Alphascript Publishing, 2010.
- Encyklopedia biologiczna T. V, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
- Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
- Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 1. Szczękoczułkopodobne, skorupiaki, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
