nos
Nos – anatomiczna wyniosłość w części twarzowej ssaków otaczająca zewnętrzne otwory nosowe (nozdrza zewnętrzne), przedsionek nosa i jamę nosową właściwą; stanowiąca przedni odcinek górnych dróg oddechowych. Nos odpowiedzialny jest za oczyszczanie, nawilżanie i ogrzewanie wdychanego powietrza oraz odbieranie bodźców węchowych.
Położenie nosa
Nos jest anatomiczną wyniosłością położoną pośrodku części twarzowej ssaków, stanowiącą przedni odcinek górnych dróg oddechowych. Nos rozpoczyna się otworami nosowymi zewnętrznymi (nozdrzami zewnętrznymi), które przeważnie położone są z przodu głowy bądź, u ssaków z rzędu waleni, znajdują się na jej wierzchu, co stanowi przystosowanie do wodnego trybu życia. Nozdrza zewnętrzne prowadzą do leżącego w przedniej części głowy krótkiego przedsionka, który łączy się z właściwą jamą nosową. Jama nosowa większości ssaków jest obszerna i wykazuje bardzo złożoną budowę; jama nosowa waleni, których zmysł węchu jest słabo rozwinięty, cechuje się niewielkimi rozmiarami. Jama nosowa kończy się otworami nosowymi wewnętrznymi (nozdrzami wewnętrznymi) otwierającymi się do gardzieli.
Budowa nosa
Nos zewnętrzny zróżnicowany jest na nasadę, grzbiet i wierzchołek nosa; jego boczne ściany tworzą skrzydełka otaczające nozdrza zewnętrzne. Zrąb nosa tworzą liczne chrząstki oraz kości połączone łącznotkankową błoną włóknistą. Szkielet kostny tworzą głównie kości nosowe; szkielet chrzęstny składa się z chrząstki przegrody nosa, chrząstek bocznych nosa oraz chrząstek skrzydłowych większych, zbudowane z tkanki chrzęstnej szklistej. Skóra pokrywająca okolice grzbietu nosa jest cienka i nie zawiera komórek tłuszczowych w tkance podskórnej; warstwa skóry w okolicy wierzchołka i skrzydełek nosa jest znacznie grubsza, zawiera gruczoły potowe, liczne gruczoły łojowe oraz niewielką ilość komórek tłuszczowych w tkance podskórnej.
Jama nosowa (nos wewnętrzny), otoczona jest przez chrząstki i kości wchodzące w skład trzewioczaszki. Składa się z przedsionka nosa, jamy nosowej właściwej oraz przewodu nosowo-gardzielowego połączonego z gardzielą przez nozdrza wewnętrzne. Jama nosowa podzielona jest na dwie części przez przegrodę nosową, zbudowaną w przednim odcinku z chrząstki przegrody nosa, natomiast w odcinku tylnym – z elementów kostnych (lemiesza oraz blaszki pionowej kości sitowej). Po obu stronach przegrody nosowej większości ssaków znajduje się narząd przylemieszowy (narząd Jacobsona). W jamie nosowej właściwej znajdują się ujścia gruczołów nosowych bocznych oraz przewodu nosowo-łzowego; z jamą nosową większości ssaków łączą się zatoki przynosowe – czołowe, szczękowe, klinowe oraz komórki sitowe.
Przedsionek wyścielony jest błoną śluzową z wielorzędowym nabłonkiem migawkowym, komórkami kubkowymi wydzielającymi śluz, krótkimi i grubymi włosami oraz gruczołami potowymi i łojowymi. Przednia część jamy nosowej (odcinek oddechowy) wyścielona jest nabłonkiem migawkowym; część tylna (odcinek węchowy) – nabłonkiem odbierającym bodźce węchowe. Jej wewnętrzna powierzchnia jest znacznie zwiększona przez obecność chrzęstnych bądź kostnych blaszek pokrytych błoną śluzową, które określane są mianem muszli (małżowin) nosowych – muszli szczękowej i nosowej w części przedniej oraz muszli sitowej z licznymi blaszkami tworzącymi labirynt węchowy w części tylnej. Śluzówka jamy nosowej jest silnie unerwiona i unaczyniona.
Funkcje nosa
Jama nosowa stanowi przedni odcinek górnych dróg oddechowych doprowadzających powietrze do płuc. Jej główną funkcją w układzie oddechowym jest oczyszczanie, nawilżanie oraz ogrzewanie wdychanego powietrza. Krótkie i grube włosy pokrywające nabłonek przedsionka jamy nosowej zatrzymują obce cząstki (np. niewielkie owady, cząstki kurzu) dostające się do jego wnętrza przez nozdrza. Bakterie, wirusy, grzyby i inne zanieczyszczenia zlepiane są śluzem wydzielanym przez komórki kubkowe, a następnie wraz ze śluzem przesuwane są ruchami rzęsek nabłonka migawkowego do gardzieli, skąd po przełknięciu trafiają do układu pokarmowego (transport śluzowo-rzęskowy). Małżowiny nosowe i zatoki przynosowe odpowiedzialne są za ogrzewanie i nawilżanie powietrza dostającego się do górnych dróg oddechowych.
Tylna część jamy nosowej właściwej wyścielona nabłonkiem węchowym stanowi miejsce narządu węchu. Nabłonek węchowy zbudowany jest z ułożonych warstwowo komórek podporowych, komórek węchowych (neuronów) odbierających i przekazujących bodźce węchowe do ośrodków węchowych mózgu i komórek podstawnych (komórek macierzystych produkujących nieustannie nowe komórki węchowe). Nabłonek węchowy pokryty jest śluzem wydzielanym przez gruczoły Bowmana, którego główną funkcją jest przenoszenie cząstek zapachowych i ich gromadzenie w pobliżu komórek węchowych.
Narząd przylemieszowy (narząd Jacobsona) pokryty nabłonkiem węchowym pozbawionym gruczołów Bowmana odpowiedzialny jest za węchową ocenę pokarmu znajdującego się w jamie gębowej (funkcja chemorecepcyjna) oraz odbieranie feromonów. Zatoki przynosowe wrośnięte w niektóre kości mózgoczaszki chronią ją przez urazami mechanicznymi, obniżają ciężar szkieletu twarzoczaszki (pneumatyzacja kości) oraz wpływają na barwę i tembr głosu.
Choroby nosa
Nieżyt nosa, zwany katarem, związany jest z procesami zapalnymi błony śluzowej nosa bądź zatok przynosowych, wywoływanych głównie przez wirusy i bakterie lub będących skutkiem alergii. Choroby nosa mogą być spowodowane również przez schorzenia ogólnoustrojowe (np. ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń, toczeń rumieniowy układowy, gruźlicę, reumatoidalne zapalenie stawów), nowotwory (nowotwory nosa i zatok przynosowych); zaburzenia rozwojowe (np. skrzywienie przegrody nosowej) oraz zaburzenia funkcji węchowej nosa (np. całkowity brak węchu – anosmia).
