Monogamiczne zwierzęta, czyli najwierniejsze ssaki, ptaki i… pasożyty!

Prawdziwe związki monogamiczne w świecie fauny są rzadkością, co wynika z korzyści ewolucyjnych. Zwierzęta poligamiczne mają statystycznie większe szanse sukces reprodukcyjny, nie ograniczając się do jednego partnera czy partnerki i wąskiego materiału genetycznego. Na szczęście dla romantyków, są jednak gatunki – i to czasem dość zaskakujące – które łączą się pary na całe życie, pozostają sobie wierne i czerpią z tego ewidentne pożytki!

Monogamia wśród zwierząt nie wynika oczywiście z sentymentu, ale z czystej praktyczności. Zdaniem naukowców „opłaca się” ona w przypadkach, gdy opieka obojga rodziców jest wymagana, aby potomstwo mogło przeżyć. Związki monogamiczne okazują się korzystne również w sytuacji, gdy populacja jest mała lub bardzo rozproszona. Ale pożytków może być więcej, a należą do nich m.in. brak uciążliwości i niebezpieczeństw związanych z rywalizacją o partnera czy większe bezpieczeństwo przed drapieżnikami. Które gatunki mogłyby zawstydzić niejednego człowieka?

Małpy titi

Można by przypuszczać, że jako nasi najbliżsi krewni, małpy będą chętnie angażować się w związki monogamiczne. Rzeczywistość jest wręcz odwrotna i człekokształtne małpy zazwyczaj prowadzą rozwiązły tryb życia. Zamieszkujące puszczę amazońską niewielkie małpki titi (Plecturocebus cupreu) o czerwonawym futrze są jednak szlachetnym wyjątkiem. Spędzają one całe życie na drzewach, gdzie nie tylko łączą się w pary „póki śmierć nas nie rozłączy”, ale żyją w nawet trzypokoleniowych rodzinach! Samice aktywnie odstraszają wszelkie ochocze rywalki. Gdy parze narodzi się już potomstwo, ona stanie się żywicielką rodziny, codziennie wyruszając na zbiór owoców i owadów, on zaś będzie dzielnie bronił maluchów przed drapieżnikami.

Wilki

Choć wilki postrzegane są jako samotnicy, wilk szary w rzeczywistości (Canis lupus) należy do najwierniejszych ssaków. Mięsożerne bestie na polowania wyruszają w watahach, ale codzienne życie prowadzą w nuklearnych rodzinach podobnych ludzkim. Samica dba o znalezienie i przygotowanie nory, ale po porodzie pozostaje unieruchomiona z młodymi na kilka tygodni, podczas gdy ojciec dba o donoszenie im pożywienia. Eksperci badający obyczaje wilków odkryli, że monogamia nie tylko zwiększa szanse na przetrwanie potomstwa, ale jest również ważnym czynnikiem stabilizującym watahy i czyniącym słynne wilcze łowy tak skutecznymi. Stada wilków formują się zwykle bowiem właśnie wokół rozpłodowej pary alfa.

Bobry

Monogamia wśród zwierząt bardzo często związana jest z silnym poczuciem związków rodzinnych. Taka społeczna struktura występuje u bobrów (Castor fiber), drugich największych gryzoni na świecie. W wodnych budowlach żyją całe rodziny, czasem liczące nawet po dziesięć osobników. Samica z samcem okazują sobie uczucia bardzo otwarcie, czyszcząc sobie nawzajem futra i tuląc się. Takie „małżeństwa” trwają nawet po 20 lat, ale należy uczciwie dodać, że gdy tylko jeden z partnerów umrze, jego miejsce niemal natychmiast zajmuje nowy.

Dikdiki

Większość kopytnych to zwierzęta poligamiczne hołdujące zasadzie, że dominujący samiec ma prawo do całego stada samic. Wyjątkiem są niewielkie antylopy dikdik (Madoqua), do których zaliczamy cztery gatunki żyjące w południowej i wschodniej Afryce. Samice mierzą maksymalnie 40 cm na wysokość, a samce są jeszcze mniejsze, ale za to posiadają na głowie różki. Z racji na ogrom drapieżników wokół i niepozorne swe rozmiary dikdiki rozwinęły monogamię jako formę obrony przed niebezpieczeństwem – gdy jeden z partnerów stoi na czatach, drugi może w spokoju oddać się konsumpcji liści, pędów i owoców.

Myszaki kalifornijskie

Drugim zacnym wyjątkiem w rodzinie gryzoni, co do zasady zwierząt poligamicznych i mnożących się jak przysłowiowe króliki, jest drobny myszak kalifornijski (Peromyscus californicus). Dla naukowców jest on ciekawym studium przypadku, który mówi nam sporo o mechanizmach ewolucyjnych. Nawet w warunkach laboratoryjnych, pod wpływem psychologicznej manipulacji, myszaki pozostają wierne swoim partnerom, do których wydają się być bardzo silnie przywiązane. W budowanych w ziemi norach rodzą się dwa do sześciu młodych, a ojciec z ogromnym entuzjazmem poświęca się opiece nad nimi. To właśnie owo rodzicielskie zaangażowanie wydaje się być głównym motorem monogamii u myszaków.

Płomykówki

Sympatyczne sowy płomykówki (Tyto alba) żyją na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Jako nocni łowcy mają one swoje terytoria podboju, z tym, że terytorium samca w dużej mierze pokrywa się z terytorium danej samicy. Płomykówki łączą się bowiem w pary na całe życie i choć poza okresem lęgowym najczęściej „mieszkają” w pojedynkę, gdy nadchodzi pora na miłość, wprowadzają się do wspólnego gniazda, dochowując wierności nie tylko sobie, ale również domowi. Co roku po takim spotkaniu para oblatuje wspólne terytorium, ogłaszając światu głośno swoje uczucie. Co roku też odbywa się ten sam rytuał, w którym ona stroszy piórka, podczas gdy on zdobywa dla niej przysmaki. Jak widać nawet monogamiczne związki od czasu do czasu wymagają trochę wysiłku!

Bieliki amerykańskie

W monogamiczne związki wierzą również bieliki amerykańskie (Haliaeetus leucocephalus), czyli eleganckie białogłowe orły typowe dla Kanady i Stanów Zjednoczonych. Gdy osiągną dojrzałość seksualną, w wieku ok. 4-5 lat, powracają one na tereny, gdzie się narodziły, aby znaleźć partnera. Samiec stara się uwieść samicę niezwykle ekspresyjnym występem wokalno-lotniczym. Po ostatecznej akceptacji para utrwala swoją dominację na terytorium mierzącym do 2 km wszerz. Buduje też olbrzymie gniazdo (nawet powyżej 2,5 ton!), w którym wkrótce pojawiają się 1-3 jaja. Rodzice wysiadują je na zmianę, a drugi z partnerów w tym czasie poszukuje strawy. Co ciekawe, jeśli parze nie powiedzie się rozród kilka razy z rzędu, zazwyczaj bierze ona „rozwód” i szuka kolejnych partnerów.

Scynki krótkoogonowe

Unikalna australijska jaszczurka zwana scynkiem krótkoogonowym (Tiliqua rugosa) wyglądem przypomina małego krokodyla, z tym, że jej ogon zakończony jest jakby drugą głową – dla zmylenia drapieżców. Scynki są dość pasywne i pokojowe, bardzo rzadko angażując się w starcia. I może właśnie ta niechęć do potyczek, lub po prostu wrodzone lenistwo, sprawiają, że gatunek jako jeden z nielicznych gadów praktykuje związki monogamiczne. Jaszczurki praktycznie nie zajmują się swoim potomstwem, więc współpraca rodziców nie jest tutaj wymagana. Monogamia wynika więc prawdopodobnie z faktu, że po prostu nie chce się im co sezon poszukiwać nowych partnerów, a tym bardziej o nich rywalizować.

Ustniczki czarne

Związki monogamiczne bardzo rzadko obserwowane są również w świecie ryb. Mierzący nawet 40 cm na długość ustniczek czarny (Pomacanthus paru), o pięknych żółtych znaczeniach na ciele, sam w sobie jest zachwycającym widokiem. Nurkowie mają jednak szansę na podwójną radość, gdyż urocze ryby widywane są najczęściej parami. Zasiedlają one rafę koralową zachodniego Atlantyku i dwójkami zaciekle bronią swego terytorium, agresywnie odstraszając intruzów. Para patroluje swój obszar w brawurowym stylu, płynąc płetwa w płetwę i niemal się dotykając przy manewrach. Jeśli jednak samicy nie uda się znaleźć partnera, zmienia ona płeć i zostaje samcem!

Schistosoma mansoni

Paradoksalnie monogamia u zwierząt może być również… wewnętrznym problemem człowieka. Pasożyty z gatunku Schistosoma mansoni wywołują u nas chorobę zwaną schistosomatozą, uważaną za drugą po malarii najpowszechniejszą infekcję pasożytniczą na świecie. Przecinkowate robaki wykazują bardzo specyficzną formę monogamii. Otóż spotkawszy się w końcowym żywicielu, jakim jest człowiek, samice, które nie dojrzewają płciowo, póki nie spotkają samca, wpełzają do wnętrza swego wybranka. Następnie jako jeden twór pasożyty osiedlają się w naczyniach żylnych pęcherza moczowego. To tu powstaną jajeczka, które potem wraz z kałem i moczem wydostaną się na świat, aby zarażać dalej.

 

Dlaczego w naszym zestawieniu zabrakło łabędzi i pingwinów, które słyną z lojalnej miłości i przywiązania? Owszem, są to monogamiczne ptaki, ale tylko w sensie społecznym. Oznacza to, że choć łączą się w pary i powracają do siebie każdego sezonu lęgowego, nie stronią wcale od przypadkowych przygód seksualnych. Co ciekawe, owa rozwiązłość „na boku” dotyczy obu płci!