Najciekawsze zwierzęta, które hibernują
Nawet małe dzieci wiedzą o zimowym śnie niedźwiedzia. Hibernacja jest jednak procesem znacznie bardziej złożonym i wyjątkowo fascynującym, a doświadczają go również m.in. owady, płazy i ptaki. Zdaniem naukowców jej poznanie może nas zbliżyć do zrozumienia choroby Alzheimera i innych schorzeń neurodegeneracyjnych. Oto 10 zwierząt z całego świata, które hibernują!
Hibernacja to mechanizm, który pozwala wielu gatunkom przetrwać trudny okres niesprzyjającej pogody i braku jedzenia. Można przyrównać ją do bardzo głębokiego snu, w czasie którego wszystkie funkcje życiowe niemal zamierają, aby oszczędzać energię. Serce i oddech zwalniają więc do absolutnego minimum, a metabolizm ulega drastycznemu ograniczeniu. Podobnym stanem jest torpor, czyli odrętwienie, ale trwa ono znacznie krócej i nie wiąże się z tak drastycznym wygaszeniem funkcji życiowych.
Niedźwiedź
Choć niedźwiedzie są oficjalną wizytówką hibernacji, część naukowców twierdzi, że ich zimowy sen jest jednak właśnie bliższy odrętwieniu. Są to zdecydowanie największe ze zwierząt zimujących w sposób pasywny. Nawet 3-7 miesięcy spędzają w swoich legowiskach bez jedzenia, picia i wydalania, a budzą się oczywiście znacznie lżejsze. Wbrew regułom „prawdziwej hibernacji” temperatura ich ciała spada jednak zaledwie o 5°C , a ponadto nie pozostają wcale całkiem nieruchome. Z drugiej strony, śpiące misie oddychają zaledwie jeden-dwa razy na minutę, a ich serce w tym czasie uderza nie więcej niż 4-8 razy.
Co ciekawe, naukowcy badający niedźwiedzie czarne (Ursus americanus) w Ameryce doszli do wniosku, że mimo długiego okresu nieaktywności, ich mięśnie ani kości nie ulegają wcale osłabieniu. Co więcej, w trakcie cieplejszych zim, potrafią na jakiś czas się wybudzić i poszukać jedzenia bądź urodzić młode, po czym wracają do snu. Małe niedźwiadki bez trudu karmione są mlekiem matki, nawet gdy ona hibernuje.
Świstak
Słynna amerykańska komedia „Dzień świstaka” toczyła się wokół wielkiego wydarzenia, jakim jest przebudzenie się świszcza ze snu zimowego. Według legendarnej przepowiedni, gdy sympatyczny gryzoń wylezie ze swojej nory i ujrzy swój cień (dzień będzie słoneczny) oznacza to kolejnych 6 tygodni zimy.
Świstaki (Marmota) nie są jednak takimi ekspertami w meteorologii, jak w hibernacji. Usypiają na pięć długich miesięcy, w czasie których stracą 50% wagi ciała. Ich tętno spada ze 100 do 5, a temperatura z 37°C do zaledwie 2°C! Na tą okazję wykopują głębokie jamy poniżej granicy zamarzania gleby i przejadają się tak, aby zapasów starczyło na zimę i kilka pierwszych tygodni po wybudzeniu, gdy roślinność jest jeszcze bardzo skąpa.
Wiewiórka ziemna
Nasze wiewiórki rude nie boją zimy, bo mają zapasy zgromadzone w drzewnych dziuplach. Na świecie istnieją jednak gatunki wiewiórek ziemnych, które muszą na okres chłodów iść spać. Doskonałym przykładem jest susłogon arktyczny (Urocitellus parryii), zamieszkujący terytorium Syberii, Alaski i Kanady. Jego srebrzyste futerko zimowe było od wieków cennym trofeum traperów, ale na szczęście nie łatwo jest je zdobyć. Już w połowie sierpnia susłogon zapada bowiem w sen, z którego budzi się dopiero w kwietniu. Temperatura jego ciała spada w tym czasie do -3°C, a więc można powiedzieć, że zostaje dosłownie zmrożony! Naukowcy obserwują ten mechanizm z ogromnym zainteresowaniem i nadzieją, że uda się z niego skorzystać przy transplantacji organów.
Nietoperz
Do hibernujących ssaków należą również niektóre gatunki nietoperzy (Chiroptera). Okazuje się to bardzo opłacalną taktyką, bowiem żyją one znacznie dłużej niż gatunki, które nie hibernują – ich ciała „zużywają” się po prostu wolniej. Zamiast kopać jamy czy budować legowiska wyszukują jednak po prostu jaskinie, dziuple lub budynki, w których poziom temperatury i wilgotności jest optymalny. Sypiają przy tym same lub w większych koloniach, a w wybudzaniu czasem pomaga im energia słoneczna przedostająca się do ciemnych zakamarków.
Lemur
Im więcej uczymy się o hibernacji, tym bardziej nas ona zaskakuje. Okazuje się, że w sen „zimowy” zapadają nawet lemury z Madagaskaru, gdzie zimno nie jest nigdy. Lemurek średni (Cheirogaleus medius) zyskał sobie rozgłos na całym świecie jako pierwszy odkryty ssak tropikalny i jak dotąd jedyny przedstawiciel naczelnych, który praktykuje hibernację. Niewielkie zwierzątko nawet przez siedem miesięcy ukrywa się w drzewnej dziuple, która nie jest w żaden sposób zaizolowana. Lemur chroni się nie tyle przed spadkiem temperatury, co suszą. W czasie swojego długiego odpoczynku regularnie zapada w fazy snu REM, w przeciwieństwie do wspomnianych wyżej susłogonów, które w czasie hibernacji przechodzą jedynie przez fazę N-REM.
Lelkowiec
Lelkowiec zimowy (Phalaenoptilus nuttallii) to, jak na razie, jedyny gatunek ptaka, u którego da się zaobserwować hibernację. Ten niewielki obywatel Kanady, Stanów Zjednoczonych oraz zachodniego Meksyku mierzy zaledwie 18 cm na długość i waży nie więcej niż 60 g. Możliwe, że to właśnie skromny rozmiar skłania lelkowca do przechodzenia w stan pasywnego oszczędzania energii na okres tygodni, a nawet miesięcy. Zjawisko to obserwowane jest wyłącznie u populacji ptaków zimujących w USA, które zagrzebują się pomiędzy odłamkami skał i zastygają w oczekiwaniu na lepszą pogodę.
Żółw
Żółwie to już zwierzęta zmiennocieplne, a więc takie, które nie potrafią utrzymywać temperatury ciała w obliczu zmieniających się warunków zewnętrznych. Występująca w Ameryce Północnej, ale chętnie hodowana w terrariach terapena karolińska (Terrapene carolina) na obszarach chłodniejszych wchodzi w stan hibernacji w październiku lub listopadzie. Zakopuje się wówczas w ziemi i materii organicznej, a nawet błocie na dnie jezior lub strumieni, chowa do skorupy i przezimowuje aż do ocieplenia. Tak jak w przypadku nietoperzy, taktyka ta wydaje się być opłacalna – najstarsza terapena na świecie miała aż 138 lat!
Żaba
Zamieszkujące strefy klimatu chłodnego żaby każdą zimę spędzają w stanie podobnym hibernacji. Jako stworzenia zmiennocieplne nie potrafią one co prawda umyślnie obniżyć temperatury swojego ciała, ale mimo to skutecznie ograniczają funkcje życiowe. Żaba leśna (Lithobates sylvaticus) typowa dla Ameryki Północnej zagrzebuje się dość płytko w ziemi lub rozkładających się liściach i pozwala swojemu ciału dosłownie zamarznąć! Aby przygotować się do tego wyczynu gromadzi w tkankach mocznik, a glikogen z wątroby zmienia w glukozę. Oba te związki pełnią funkcję ochrony przed formowaniem się kryształów lodowych i osmotycznym kurczeniem komórek. W efekcie żaba jest w stanie przeżyć, nawet gdy zamarznie 70% wody w jej organizmie!
Ślimak
Niezwykłą formę adaptacji do niesprzyjających warunków atmosferycznych wykształciły ślimaki. Bardzo wiele gatunków praktykuje nie tylko hibernację, ale także estywację, czyli sen letni. Ta ostatnia to forma samoobrony przed suszą, a u ślimaków może trwać nawet trzy lata! Obecny również w Polsce ślimak ogrodowy (Cornu aspersum) w czasie zimy unika krytycznego zamarznięcia tkanek dzięki zmianie osmotycznych składników krwi – w rezultacie może osiągnąć temperaturę ciała na poziomie nawet -5°C! W lecie chroni się za to przed upałem i suszą zamykając się w muszli i zasklepiając wejście do niej specjalną warstwą swego zaschniętego śluzu (tzw. epifragma).
Biedronka
Hibernacji poddają się również owady, którym trudno byłoby oczywiście przetrwać zimę. Biedronki siedmiokropki (Coccinella septempunctata) żyją na przykład nawet po kilka lat, a każdej jesieni, gdy temperatura zaczyna się obniżać, wyszukują szpary w kłodach drzew, pniach i skałach bądź zakopują się w liściach. W takim schronieniu mogą przeżyć nawet dziewięć miesięcy wykorzystując zgromadzone w sezonie zapasy energii. Hibernują zwykle w większych skupiskach, ale nie wszystkie dotrwają wiosny. Jeśli zbudzą się zbyt wcześnie z powodu głodu, ta zima będzie niestety ich ostatnią.
Hibernujących zwierząt jest oczywiście znacznie więcej. Do grupy tej należą przede wszystkim inne stałocieplne, np. pieski preriowe lub jeże, ale także gady, płazy, skorupiaki i owady, które zapadają w stan fizjologiczny podobny hibernacji. Dla naukowców badanie niezwykłego fenomenu wygaszania i budzenia życia to źródło inspiracji – neurony w mózgu po wyjściu z hibernacji wykazują bowiem niezwykłe pobudzenie. Jego analiza może pomóc w rozwiązywaniu poważnych ludzkich problemów neurologicznych, łącznie z chorobą Alzheimera!
- „11 Animals That Hibernate Besides Bears” Stacy Tornio, https://www.treehugger.com/animals-hibernate-arent-bears-4864277, 4/07/2023;
- “A Full List of All Types of Animals That Hibernate” AZ Animals, https://a-z-animals.com/blog/a-full-list-of-all-types-of-animals-that-hibernate/, 4/07/2023;
- “What is hibernation, how does it work, and which animals do it?” Dominic Couzens, https://www.discoverwildlife.com/animal-facts/what-is-hibernation/, 4/07/2023;
- “15 Animals That Hibernate” Jan Otte, https://www.animalspot.net/animals-that-hibernate, 4/07/2023;
- “Not just sleep: all about hibernation” Gordon Grigg i in., https://www.science.org.au/curious/hibernation, 4/07/2023;





