Nalewka z jarzębiny – właściwości, działanie i zastosowanie
Nalewka z jarzębiny (jarzębiak) jest doskonałym przykładem na wykorzystanie darów, które Matka Natura dosłownie podaje nam jak na talerzu. Czerwone owoce znajdziemy wszak na terenie niemal całego kraju – w miastach, wsiach, na bezdrożach. Czy zamiast drogich i syntetycznych specyfików z apteki nie lepiej jest sięgnąć po tradycyjny lek, jakim jest nalewka z jarzębiny?
Jarzębina, inaczej jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) to dobrze znane drzewo, którego „korale” uznawane są powszechnie za symbol jesieni. Typowa dla całej Europy oraz południowo-zachodniej Azji, jarzębina od lipca do października produkuje cierpkie i gorzkawe owoce, które wraz z czasem stają się coraz czerwieńsze. Nie są one jadalne na surowo ze względu na zawartość toksycznego kwasu parasorbowego, ale, jak się okazuje, są doskonałym surowcem na przetwory, w tym właśnie nalewkę z jarzębiny.
Uwaga:
Większe ilości surowych owoców jarzębiny powodują podrażnienie śluzówki układu pokarmowego, zaburzenia oddychania, a nawet grożą śmiercią!
Tradycja wykorzystania owoców jarzębiny
Pierwsze zastosowanie jarzębiny polegało wykorzystaniu czerwonych korali w charakterze przynęty na ptaki (stąd też pochodzi łacińska nazwa gatunku). Z czasem człowiek nauczył się jednak, że zamrożenie lub krótkie przeważenie owoców pozbawia je nieprzyjemnej gorzkości, a tym samym i negatywnych skutków zdrowotnych. W tradycyjnym lecznictwie właściwości ściągające uczyniły z ekstraktów i odwarów jarzębiny środek na biegunkę, hemoroidy, bóle gardła, a nawet damskie upławy. Wykorzystywano przy tym nie tylko owoce, ale także kwiecie oraz korę z drzewa.
Szczególną popularnością medykamenty na bazie jarzębiny cieszyły się w Austrii rządzonej przez monarchię Habsburgów. Tamtejsza literatura medyczna wspomina o całej gamie herbat, syropów i nalewek, którymi leczono m.in. infekcje górnych dróg oddechowych, gorączkę, dnę moczanową oraz reumatyzm. Ponadto w europejskiej medycynie ludowej ekstrakty z jarzębiny polecano na miażdżycę, niedobory witaminowe i kaszel, a Chińczycy kurowali nimi nawet gruźlicę oraz obrzęki.
XIX i XX w. przyniósł odkrycie nowych odmian jarzębiny – mniej gorzkich i przyjemniejszych w smaku. Stały się one impulsem do pogłębionych badań nad potencjalnym wykorzystaniem Sorbus aucuparia, także w kontekście w pełni jadalnych owoców.
Jak powstaje nalewka z jarzębiny?
Najogólniej mówiąc, nalewka z jarzębiny jest alkoholowym maceratem przemrożonych owoców jarzębiny. Sposoby jej przygotowania mogą się nieco różnić i uwzględniać wykorzystanie różnych trunków. Najbardziej znany jarzębiak, wpisany na Listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi jako leczniczy specjał z województwa pomorskiego, jest w rzeczywistości rodzajem wódki owocowej. Oprócz silnego alkoholu oraz nalewu jarzębinowego zawiera ona również inne destylaty owocowe, destylat winny oraz karmel. Inne przepisy wykorzystują też na przykład żubrówkę czy winiak – efekt końcowy jest wówczas wzbogacony o ciekawe nuty aromatyczne.
Generalnie, sam proces produkcji nalewki jarzębinowej obejmuje przetrzymywanie starannie wybranych owoców w alkoholu przez okres 2-4 tygodni, zazwyczaj z dodatkiem substancji słodzące. Moc nalewki i jej intensywność zależy od czasu maceracji oraz proporcji składników. Najczęściej gotowy produkt ma jednak postać przejrzystego, ciemno-pomarańczowego płynu o zawartości alkoholu ok. 25%.
Jakie właściwości lecznicze posiada nalewka z jarzębiny?
Owoce jarzębiny to bogactwo związków fitochemicznych, które w trakcie kilkutygodniowej maceracji przenikają do alkoholu, gdzie są stabilizowane i konserwowane. Według naukowców w czerwonych koralach jest nawet 3 razy więcej kwasu askorbinowego (witaminy C) niż pomarańczach, a ponadto zawierają pokaźne ilości dwóch innych, bardzo silnych antyoksydantów: witaminy E w postaci tokoferoli oraz beta-karotenu. Z analiz wynika również, że jarzębina bogata jest potas, fosfor, wapń, magnez, żelazo, miedź i cynk.
Na szczególną uwagę zasługuje wysoki potencjał przeciwutleniający, który warunkują przede wszystkim kwasy fenolowe oraz flawonoidy obecne w owocach Sorbus aucuparia. To one właśnie decydują o przeciwzapalnych, antybiotycznych i ochronnych właściwościach ekstraktu z jarzębiny.
Poszczególne studia sugerują na przykład, że wodny roztwór z jarzębiny posiada zdolność zwalczania komórek nowotworowych jelita grubego oraz ogranicza rozwój tak groźnych i powszechnych bakterii jak pałeczka okrężnicy czy gronkowiec złocisty, jak również wielu innych chorobotwórczych drobnoustrojów. Dalej wskazuje się, że ekstrakt jarzębinowy zapobiega rozwojowi cukrzycy typu II i ogranicza jej powikłania, ma zdolność do rozrzedzania krwi, ogranicza mnożenie się wirusów, a nawet ma działanie ochronne na układ nerwowy stanowiąc formę prewencji przecie zmianom neurodegeneracyjnym.
W popularnym zastosowaniu nalewkę z jarzębiny najczęściej jednak poleca się na zaburzenia żołądkowe związane z niestrawnością i infekcjami układu pokarmowego. Dalej może wspomagać domową kurację przeziębień i infekcji górnych dróg oddechowych i wspomagać ogólną odporność w okresie jesienno-zimowym. Wreszcie, jarzębiak w małych dawkach może być formą prewencji ataków reumatycznych, rozwoju cukrzycy oraz demencji starczej.
Jak można wykorzystać jarzębinówkę?
Klasyczny polski jarzębiak jest popularnym aperitifem lub digestifem. Podawany przed lub po posiłku ma przede wszystkim poprawić trawienie cięższych dań i zapobiec ewentualnej niestrawności. Tradycja nakazuje, aby serwować go w temperaturze ok. 18 stopni C, a więc w postaci lekko schłodzonej.
Nalewka z jarzębiny w kuchni
Najprostsza nalewka z jarzębiny
Składniki:
- 1 kg owoców jarzębiny
- 1 litr spirytusu
- 1 litr wody
- 1 kg cukru
- 1 cytryna
Przygotowanie:
Owoce należy przebrać, pozbawić z szypułek i umyć. Jeśli nie zostały zmrożone na drzewie, wkładamy je do zamrażalnika na 48 godzin. Po wyjęciu jarzębinę umieszczamy w sicie i przelewamy wrzątkiem. W dużym słoju łączymy owoce, sok z cytryny, cukier, a także po 500 ml wody i spirytusu. Całość zakręcamy i odstawiamy w ciemne miejsce na 3 tygodnie. Po tym czasie dolewamy resztę wody i spirytusu i znów odstawiamy na dalsze 3 tygodnie. Na koniec całość odcedzamy i pozostawiamy jeszcze w ciemnej butelce na miesiąc, do dojrzenia.
Aromatyczna miodowa nalewka z jarzębiny
Składniki:
- 500 g owoców jarzębiny
- 500 ml spirytusu
- 10 rodzynek
- 5 suszonych śliwek
- 1 litr wody
- 2 szklanki miodu
Przygotowanie:
Oczyszczone i umyte owoce lekko miażdżymy i łączymy w słoju z suszonymi owocami. Całość zalewamy miodem i spirytusem i odstawiamy w ciemne, ciepłe miejsce na 4 tygodnie. Po tym czasie nalewkę filtrujemy i odstawiamy na dalszy miesiąc do chłodu, aby się wyklarowała.
Należy oczywiście pamiętać, że nalewka z jarzębiny jest napojem silnie alkoholowym, co samo w sobie jest kontrowersyjne ze zdrowotnego punktu widzenia. Stosowana przez ludzi dorosłych, bez uzależnień i w rozsądnych ilościach może być ciekawym urozmaiceniem domowej apteczki. W żadnym przypadku nie powinna być jednak podawana dzieciom i młodzieży!
- „The Sorbus spp.—Underutilised Plants for Foods and Nutraceuticals: Review on Polyphenolic Phytochemicals and Antioxidant Potential” Viive Sarv i in., https://www.mdpi.com/2076-3921/9/9/813/htm, 27/12/2021;
- “Ethnopharmacologically important but underestimated genus Sorbus: a comprehensive review” Agnieszka Sołtys i in., https://link.springer.com/article/10.1007/s11101-020-09674-9, 27/12/2021;
- “The Effect of Standardised Flower Extracts of Sorbus aucuparia L. on Proinflammatory Enzymes, Multiple Oxidants, and Oxidative/Nitrative Damage of Human Plasma Components In Vitro” Monika A. Olszewska i in., https://www.hindawi.com/journals/omcl/2019/9746358/, 27/12/2021;
- “Mountain ash” RxList, https://www.rxlist.com/mountain_ash/supplements.htm, 27/12/2021;
- “Health benefits of Mountain ash (Rowan berry)” Health Benefits Times, https://www.healthbenefitstimes.com/mountain-ash-rowan-berry/, 27/12/2021;
