Skurcze mięśni – objawy, przyczyny i leczenie skurczów mięśni

Bolesne skurcze mięśni są przypadłością, która potrafi dosadnie komplikować codzienne życie, a może nawet być przyczyną wypadków. Czemu jednak nasze posłuszne zazwyczaj mięśnie zaczynają się nagle buntować i działać na własną rękę? Czy można we własnym zakresie poradzić sobie jakoś ze skurczami, czy też lepiej jest zasięgnąć porady u lekarza?

W ciele człowieka znajduje się sześćset mięśni rozmaitych wielkości i funkcji – od gigantycznego mięśnia pośladkowego wielkiego po ponad 20 mięśni mimicznych. Kurczenie się jest ich główną funkcją, która warunkuje wszelkie nasze ruchy. Niektóre działają przy tym niezależnie od naszej woli pompując krew, zasysając powietrze do płuc czy przesuwając treść pokarmową w jelitach. Większa część reaguje jednak na impulsy posyłane z mózgu i wynikające z naszych zamierzonych działań. Czasem jednak ten proces ulega zaburzeniu…

Skąd się biorą skurcze mięśni?

Skurcze mięśni to bolesne niekontrolowane epizody skracania się danego mięśnia lub grupy mięśni przebiegające z widocznym lub namacalnym napięciem, a często również nienaturalnym wygięciem w stawie. Zdarzają się one w ciągu życia każdemu człowiekowi, ale zazwyczaj bywają sporadyczne. Bywa jednak i tak, że w danym czasie skurcze mięśni ulegają nasileniu i bardzo łatwo jest je sprowokować. Generalnie, skłonności do nich przejawiają najczęściej osoby w starszym wieku oraz sportowcy, ale korelacji jest znacznie więcej. Co ciekawe, mięśnie, które najczęściej dają się nam we znaki swoją niekontrolowaną nadaktywnością, to mięsień brzuchaty łydki zlokalizowany z tylnej strony nogi, mięsień udowy tylny i przedni, a także mięśnie stóp, dłoni, ramion oraz brzucha.

Siła i czas skurczu bywają bardzo różne, ale w drastycznych przypadkach powoduje on bardzo silny ból, a nawet wewnętrzny wylew skutkujący widocznym zasinieniem. W tych sytuacjach skurczony mięsień nie chce zwykle rozluźnić się sam i wymaga manualnej pomocy w postaci fizycznego rozciągnięcia danego muskułu. Z drugiej strony, drobne skurcze bywają całkiem bezbolesne i dobierane są jako tiki lub drgawki. Oddzielną kategorię stanowią nocne skurcze nóg, które najczęściej dotyczą łydek i mogą znacząco obniżać jakość snu – z badań amerykańskich wynika, że dotyczą one nawet 37% osób w wieku powyżej 60 lat.

Uwaga:
Skurcze mięśni bywają mylone z innymi zjawiskami o podobnym przebiegu, np. dystonią, spastycznością, atakami padaczkowymi, mięśniobólami czy tężyczką.

Główne przyczyny skurczów mięśni

Istnieje cały szereg czynników, które predysponują nas do skurczy mięśni, ale nie zawsze da się za całą pewnością powiedzieć, dlaczego doświadczyliśmy konkretnego epizodu. Samo zjawisko nie zostało jeszcze przez medycynę dokładnie zbadane. Uważa się jednak, że najczęściej skurcze mięśni wiążą się z ich przeciążeniem, bądź to w formie intensywnego wysiłku, bądź długiego utrzymywania danej pozycji napięcia. Drugim ważnym czynnikiem, który może występować zarazem, zwłaszcza przy wysiłku sportowym, jest odwodnienie. Teoria głosząca, że utrata wody z organizmu powoduje spadek poziomu sodu, który z kolei prowadzi do kurczenia się mięśni, jest jednak w równej części popierana, co negowana przez współczesnych naukowców. Hipoteza wyczerpania się elektrolitów pozostaje jednak dość popularna. Co ciekawe, z badania opublikowanego w BMJ Dzienniku Medycyny Sportowej (Lau i in., 2019) wynika, że w przypadku spożycia większej ilości wody po okresie odwodnienia skłonność do skurczów zdecydowanie wzrasta, ale maleje, jeśli niedobory uzupełnimy elektrolitami!

Do innych sugerowanych przyczyn nawracających skurczów mięśni należą m.in.:

• nowa aktywność, do której dany mięsień nie jest przyzwyczajony;
• podwyższona temperatura zwłaszcza towarzysząca treningom sportowym;
• ciąża – nawet co druga kobieta ciężarna obserwuje u siebie zwiększoną częstotliwość skurczów, których powodem mogą być zaburzenia funkcji nerwowo-mięśniowych, nadwaga, ucisk na nerwy peryferyjne lub niewystarczający dopływ krwi do mięśni;
• niewydolność nerek – pacjenci w finalnych stadiach niewydolności nerkowej poddawani dializom szczególnie często skarżą się na skurcze mięśni w kończynach dolnych;
• nedożywienie, przede wszystkim dieta uboga w magnez, witaminy z grupy B i witaminę D
• stwardnienie zanikowe boczne (ALS) – aż 95% chorych doświadcza skurczów najprawdopodobniej spowodowanych nadwrażliwością neuronów
• marskość wątroby
• niedoczynność tarczycy
• cukrzyca (zwłaszcza typu II) przebiegająca z neuropatiami i nadpobudzeniem nerwu peryferyjnego;
• fibromialgia
• choroba Parkinsona,

W powyższych jednostkach chorobowych podkreśla się zwykle prawdopodobny wpływ zaburzeń nerwowych na niekontrolowane kurczenie się mięśni. Jest to obecnie najbardziej obiecująca i perspektywiczna hipoteza, która wciąż wymaga naukowego potwierdzenia. W literaturze medycznej znajdują się jednak również sugestie wskazujące na hormonalne i metaboliczne zaburzenia, jak również stosowanie leków moczopędnych, statyn oraz beta-blokerów.

Czy skurcze mięśni mogą być groźne?

Częste niekontrolowane kurczenie się mięśni jest przede wszystkim poważnym dyskomfortem w życiu codziennym. Skurcze są często niespodziewane i łapią nas w różnych sytuacjach, paraliżując dalszy ruch. W tym kontekście bywają szczególnie groźne dla pływaków, będąc częstą przyczyną utonięcia. Poza tym nocne skurcze nóg odbijają się bardzo negatywnie na jakości snu, a następnie naszym funkcjonowaniu w ciągu dnia. W bardzo rzadkich przypadkach skurcz mięśnia może być na tyle silny, że spowoduje oberwanie ścięgna!

Ponadto, powtarzające się silne skurcze mięśni bywają czasem symptomem innej systemowej choroby, dlatego nie powinny być nigdy lekceważone, zwłaszcza, jeśli towarzyszą im inne niepokojące objawy.

Domowe sposoby leczenia skurczów mięśni

Pierwszą pomocą przy nagłym skurczu mięśnia jest próba jego rozciągnięcia. Jeśli problem dotyczy łydki, staramy się więc przygiąć podbicie stopy do goleni, fizycznie naciągając bolący mięsień. Rozciąganie to wymaga ostrożności i cierpliwości zarazem – na efekt trzeba zwykle chwilę poczekać. Jeśli chwyta nas skurcz w stopie, wyginamy palce w górę i przyciągamy do siebie. Podobną logikę należy stosować przy wszystkich innych rodzajach skurczów mięśni.

Innym skutecznym środkiem pierwszej pomocy bywają zimne okłady oraz masaż – powinny one rozluźnić mięsień i zredukować ból. Gdy osiągniemy już pewien poziom ulgi, można spróbować zastosować też ciepłe okłady, aby do końca zrelaksować dany muskuł.

Przy powtarzających się skurczach warto zadbać o poziom elektrolitów w organizmie przyjmując płyny bogate w makroelementy. Pomocne może być również zwiększenie poziomu wapnia i magnezu w diecie, bądź to za pomocą suplementów, bądź pokarmów takich jak sery, sardynki, mleko, zielone warzywa liściaste, banany, kakao, migdały, awokado czy soja. Polecane suplementy wykazujące korzystne działanie antyskurczowe obejmują również ekstrakt z miłorząbu japońskiego (Ginkgo biloba), witaminy B12 i E oraz preparaty na bazie pigwy japońskiej. U kobiet w ciąży w szczególny sposób widoczna jest zależność między zwiększeniem poziomu magnezu w diecie a redukcją nasilenia skurczów mięśni.

Kiedy udać się do lekarza?

Okazyjne skurcze mięśni nie są powodem do niepokoju. Do lekarza warto się jednak udać, jeśli skurcze są bardzo silne, towarzyszą im zmiany na skórze, obrzęki i zaczerwienienia lub jeśli mięśnie wydają się słabnąć i trudno jest na przykład przenieść ciężar ciała na daną kończynę. Niepokojąca może być również zwiększająca się częstotliwość ataków oraz brak reakcji na pierwszą pomoc w postaci rozciągania czy masażu.

Lekarz zwykle zaleci podstawowe badania krwi wykrywające ewentualne niedobory witaminowo-mineralne, zaburzenia hormonalne lub problemy metaboliczne, a przy innych współistniejących objawach może również zlecić badania obrazowe typu USG lub rezonans magnetyczny.

Uwaga! Nie jest trudno pomylić objawy skurczu łydki z groźną dla życia zakrzepicą żył głębokich – w tym ostatnim przypadku masaż jest wysoce niewskazany!

Jak zapobiegać skurczom mięśni?

Skłonność do skurczów jest przesłanką, aby im zawczasu zapobiegać. Warto więc obserwować sytuacje, kiedy problem się zazwyczaj pojawia i próbować ich aktywnie unikać. U sportowców może to oznaczać przeplatanie intensywnego treningu z delikatnym stretchingiem, u kobiet w ciąży codzienne rozciąganie mięśni łydek i odpoczywanie z uniesionymi kończynami dolnymi. Generalnie zaleca się również zawsze rozgrzewkę połączoną z rozciąganiem przed każdym cięższym treningiem lub jednostajną pracą fizyczną, a w czasie intensywnego wysiłku, zwłaszcza w wysokich temperaturach, regularne uzupełnianie elektrolitów, np. w postaci sportowych napojów izotonicznych. Te proste sposoby przynoszą zwykle nieoczekiwanie dobre rezultaty!