Sizal tkanina – opis, właściwości i zastosowanie
Choć sama nazwa kojarzy się raczej z syntetyką, sizal jest w rzeczywistości naturalnym włóknem celulozowym pochodzącym ze specjalnego gatunku agaw. Co ciekawe, jego popularność znacząco wzrosła w ostatnich latach, a w skali świata agawa sizalowa jest dziś trzecią najważniejszą rośliną włóknodajną. W jaki sposób możemy więc wykorzystywać sizal i jaki wpływ jego produkcja ma na środowisko naturalne?
Agave sisalana to roślina typowa dla południowej części Meksyku, a dokładniej półwyspu Jukatan. Dzięki wyjątkowym właściwościom jej uprawa rozprzestrzeniła się jednak na wiele krajów i kontynentów, a czołowymi producentami są dzisiaj Brazylia, Tanzania i Kenia. Ponadto sizal produkuje się również na Madagaskarze, w Chinach czy na Haiti. Początki tej globalnej ekspansji sięgają czasów konkwistadorów…
Historia sizalu
Już Majowie oraz Aztekowie znali i uprawiali agawę sizalową w celu pozyskiwania jej silnych włókien. Produkowano z nich nie tylko tkaniny użytkowe, ale także papier. Gdy do Meksyku dotarli w XVI w. Hiszpanie, sława dwumetrowych bylin o ogromnych liściach dotarła wraz z nimi aż do Europy. Niestety, na starym kontynencie nie było odpowiednich warunków do uprawy niezwykłego sukulentu, więc plantacje zaczęto zakładać w cieplejszych stronach świata, zwłaszcza Ameryce Południowej i Afryce. W XX w. komercyjne uprawy rozpoczęto na szeroką skalę w Brazylii, gdzie dodatkowo rozwinął się również towarzyszący przemysł włókienniczy oraz rynek eksportowy. Dziś ponad połowa światowej produkcji pochodzi z tego właśnie kraju.
Tradycyjne zastosowania sizalu obejmowały przede wszystkim wyrób sznurów na potrzeby rolnictwa – włókna odznaczają się wszak podziwu godną siłą. W niedługim czasie liny i szpagaty sizalowe doceniono jednak również w transporcie oraz przemyśle okrętowym. Niestety, wynalezienie tanich sztucznych włókien w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia sprawiło, że rynek sizalowy znalazł się w głębokim kryzysie, z którego zaczął się dźwigać dopiero na początku XXI w.
Uprawa agawy sizalowej
Rośliny agawy sizalowej odznaczają się typowymi dla sukulentów grubymi, sztywnymi liśćmi, które tworzą w tym przypadku olbrzymia rozetę. Każdy ma kształt ostrego miecza i na początku wyposażony jest w ostre ząbki, które z biegiem czasu jednak się wygładzają. Roślina ma charakter wieloletni, w ciepłym klimacie rośnie nieprzerwanie przez cały rok, a w każdym sezonie zbiera się tylko ten największe, najbardziej zewnętrzne liście. Pierwszy zbiór ma zwykle miejsce w czwartym lub piątym roku życia agawy i wówczas uzysk suchych włókien nie przekracza zwykle 0.25 tony na hektar. W swym szczytowym okresie, około 8 roku, produkcja wzrasta jednak do nawet 1.5 tony włókien na hektar uprawy. W Afryce Wschodniej rekordowe plantacje przynoszą jednak nawet cztery tony surowca z tej samej powierzchni!
Agawy nie są przesadnie wymagające, jeśli chodzi o podłoże, ale najlepiej powodzi się im na glebach ilastych. Potrzebują za to wysokiego poziomu wilgotności, stąd plantacje zakłada się na obszarach, gdzie roczna suma opadów przekracza 500 m. Poza tym jednak uprawa jest dość łatwa i nie wymaga stosowania chemicznych środków ochrony – rośliny są odporne na większość chorób. W zależności od położenia, klimatu, odmiany i wysokości nadmorskiej pojedyncza agawa może w ciągu 12 lat dać nawet 180-300 liści.
Ciekawostka: Dojrzała agawa sizalowa raz w ciągu swego życia rozwija nieprzyjemnie pachnący żółty kwiat, z którego rozwijają się nowe, małe roślinki, ukorzeniające po opadnięciu na glebę. Stara roślina macierzysta zaczyna wówczas powoli zamierać.
Technika produkcji sizalu
Mimo, że nawet w 90% składają się z wody, liście agawy sizalowej są zaskakująco sztywne i twarde. Pożądane włókna ułożone są w nich podłużnie, raczej bliżej powierzchni. Po zbiorze kluczowa jest jednak odpowiednia szybka obróbka – w przeciwnym razie może dojść do poważnych uszkodzeń surowca.
Dekortykację (czyli oddzielnie włókien) prowadzi się więc niemal natychmiast, przede wszystkim w sposób mechaniczny, rzadziej ręcznie. Ze zgniecionych liści izoluje się włókna, które następnie są myte, suszone na sznurach i sortowane według długości i koloru – najmniej cenne są te krótsze niż 610 mm, ciemne i z węzłami; najcenniejsze zaś włókna dłuższe niż 915 mm, o kremowej do słomkowej barwy, bez żadnych węzłów. Tak pozyskany materiał może służyć już skręcaniu przędzy lub sznurów.
Warto dodać, że w procesie produkcji sizalu uzyskuje się odpady, które mogą następnie być wykorzystywane jako surowiec konstrukcyjny, farmaceutyczny lub przetwarzane na biopaliwa. Jest to o tyle ważne, że biomasa pozostała po wyizolowaniu włókien to nawet 98% masy całej rośliny, stąd organizacje skupiające producentów forsują obecnie jak najszerszą utylizację odpadów. Szacuje się wręcz, że energia uzyskana z sizalowych biopaliw mogłaby w 25% zostać wykorzystana w dalszym procesie przetwórczym, zaś nawet 75% zasiliłoby gospodarstwa domowe, co zwłaszcza w krajach Afryki jest niezwykle istotnym argumentem. Ponadto sok sizalowy i kawałki liści oraz włókien mogą służyć jako naturalny nawóz lub pasza dla zwierząt gospodarskich.
Ciekawostka:
Lokalne społeczeństwa wykorzystują również łodygi, na których zakwitają kwiaty agawy (do celów konstrukcyjnych) oraz puste pnie głównego pędu jako domki dla hodowlanych ptaków.
Zalety sizalu
Sizalowe włókno słynie przede wszystkim ze swojej niezwykłej wytrzymałości, nawet przy bardzo intensywnym wykorzystaniu. Co więcej, jest trwałe, lekko rozciągliwe i bardzo dobrze absorbuje barwniki. Opóźnia palność, nie ulega elektryzacji i skutecznie izoluje od hałasu. W formie plecionek sizal odznacza się bardzo atrakcyjną strukturą, doskonale pasującą do modnego ekologicznego designu oraz przyjemnymi, ciepłymi odcieniami.
Wyjątkowe atuty sizalu wpływają oczywiście na skalę jego zastosowania. Tradycyjnie z agawowych włókien wykonuje się liny, sznurki oraz przędzę, z której dalej tka się dywaniki, maty, torby, a także wyrabia gąbki, tarcze polerskie, drapaki dla kotów i różne formy dekoracyjnych przedmiotów użytkowych. Same dywany i wycieraczki mogą być umiejscawiane nawet w strefach dużego ruchu – plecionka doskonale znosi regularne udeptywanie. Szczególnie poleca się je alergikom oraz osobom cierpiącym na astmę, ponieważ wolne są całkowicie od szkodliwych związków lotnych.
Mimo zaciekłej konkurencji ze strony syntetycznych włókien, sizal jest coraz częściej wyszukiwany przez klientów stawiających na wysoką jakość, autentyczność i naturalność. Poza tym z sizalu wytwarza się tkaniny o przeznaczeniu przemysłowym, a także polimery plastikowe, w których pełni on funkcję wzmacniającą. W tej roli sizal jest w stanie zastąpić nawet szklane włókno, a także wykorzystywany dawniej w pokryciach dachów azbest! Z pulpy sizalowej można natomiast otrzymać naturalną warstwę izolacyjną, a nawet wysokiej jakości produkty papierowe, filtry czy torebki do herbaty.
Wady sizalu
To, co bywa zaletą, może jednak być i wadą. Otóż siła i wytrzymałość włókien sizalowych przekładają się też na ich sztywność. W efekcie dywany i maty mogą być nieprzyjemnie twarde pod stopami, a wykorzystanie przędzy w celach produkcji odzieży jest praktycznie niemożliwe. Ponadto, sizal nie za dobrze znosi wilgoć – w mokrym stanie jest o wiele bardziej podatny na uszkodzenia, więc nie powinien być wykorzystywany np. w łazience. Zbyt duży poziom wilgotności może również doprowadzić do trwałego pomarszczenia dywanu czy maty.
Z czasem, po udeptaniu, nabiera również śliskości, stwarzają groźbę upadków. Sama struktura mat i dywanów jest na tyle porowata, że pleśń ma w niej doskonałe warunki do rozwoju, zaś czyszczenie jest mocno utrudnione. Wszelkie zachlapania należy więc usuwać od razu, bowiem w przeciwnym razie mogą na trwałe oszpecić powierzchnię.
Sizal a ekologia
Powrót zainteresowania sizalem związany jest w dużej mierze z jego ekologicznym charakterem. Nie tylko jest on bowiem w 100% biodegradowalny, jak włókno pochodzenia naturalnego, ale także jest surowcem doskonale odnawialnym. Nie wymaga użycia chemicznych środków ochrony roślin ani toksycznych substancji do obróbki włókien, a w ciągu swego długiego życia agawy pochłaniają ogromne ilości dwutlenku węgla. Szeroki system korzeniowy tych imponujących sukulentów zapobiega też erozji gleby i sprzyja zachowaniu równowagi hydrologicznej. Na dodatek, jak już wcześniej wspomnieliśmy, odpadki z procesu produkcji nie tylko mogą być efektywnie wykorzystane, ale jeszcze dają się przetworzyć na surowce będące alternatywą dla zbyt rozpowszechnionej syntetyki.
Ogólnie rzecz biorąc, sizal wydaje się więc być rośliną przyszłości, której szersze wykorzystanie mogłoby ograniczyć skalę dewastacji środowiska naturalnego i ogrom niedegradowalnych odpadów. W ramach świadomych zakupów warto więc zwracać uwagę na produkty do domu i ogrodu wyrobione właśnie z włókien agawy sizalowej.
- Mazharul Islam Kiron; "Sisal Fiber and Its Origin, History, Properties, Chemical Composition, Structure, Processing and Uses"; https://textilelearner.net/sisal-fiber-properties-uses/; 2021-09-10;
- Britannica; "Sisal"; https://www.britannica.com/plant/sisal#ref99277; 2021-09-10;
- FAO; "Sisal"; https://www.fao.org/economic/futurefibres/fibres/sisal/en/; 2021-09-10;
- Agriculture Research Council; "Sisal production"; https://www.arc.agric.za/arc-iic/Pages/Sisal-Production.aspx; 2021-09-10;
- "Agave sisalana"; https://www.cabi.org/isc/datasheet/3855; 2021-09-10;
- Navin Chand, Mohammed Fahim; "Sisal-reinforced polymer composites"; Tribology of Natural Fiber Polymer Composites (Second Edition), 2021; 2021-09-10;