bioindykatory

Bioindykatory, wskaźniki biologiczne — organizmy żywe, które wykazują wysoką wrażliwość na poszczególne, interesujące nas czynniki środowiskowe. Bioindykatory nazywa się inaczej biowskaźnikami lub organizmami wskaźnikowymi, ponieważ pozwalają na odczytanie stanu środowiska w swoim obszarze występowania. Jednymi z najbardziej znanych bioindykatorów są porosty, których kondycja wskazuje na stopień zanieczyszczenia powietrza. Do jego oznaczania używa się specjalnie opracowanej skali porostowej, wyznaczającej siedem stref. I tak, strefa I są to obszary bezwzględnej pustyni bezporostowej, takie jak centra miast, obrzeża ruchliwych dróg czy wysypiska śmieci, gdzie porosty nie występują. Zaś strefa VII obejmuje tereny o bujnej roślinności, w której zanieczyszczenie powietrza nie istnieje w ogóle lub jest znikome. W tej strefie obserwujemy bogaty i zróżnicowany skład flory porostowej. Pośrodku skali (strefa IV) mamy miejsca o osłabionej wegetacji, czyli ze średnim zanieczyszczeniem powietrza. Występują tam tylko niektóre rodzaje porostów, głównie krzaczkowate i listkowate.

Bioindykatory pozwalają więc ocenić stopień zanieczyszczenia środowiska, ale też stan gleby czy skalę skażenia wód.

Porost liszajec można spotkać w strefie II, która nazywana jest zględną pustynią bezporostową . By Jerzy Opioła (Own work) [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons

Aby dany gatunek roślin czy zwierząt mógł zostać uznany za dobry bioindykator, musi charakteryzować się określonym zespołem cech. Po pierwsze, powinien dać się łatwo rozpoznać i oznaczyć, co wiąże się przy okazji z koniecznością jego dokładnego przebadania i poznania reakcji. Powinien też reprezentować dużą liczebność i występować dosyć powszechnie na różnych obszarach geograficznych. Ta ostatnia cecha nadaje mu charakter uniwersalny, czyniąc z niego gatunek kosmopolityczny. Ponadto, im bardziej wyspecjalizowany (wyjątkowo czuły na interesujące nas czynniki) organizm wskaźnikowy, tym bardziej miarodajne są dokonywane w oparciu o niego pomiary. Takie organizmy nazywamy stenotopowymi. Istotna jest również czytelność i szybkość reakcji na zmiany środowiskowe. Przykładowo, bardzo dobrymi indykatorami są małże, które w razie jakiegokolwiek zanieczyszczenia wody, niemal natychmiast zamykają swoje muszle.

Wskaźniki biologiczne powinny też długo zajmować dane środowisko i być w nim aktywne. Populacje organizmów, które często się przemieszczają i krótko przebywają na analizowanym obszarze, nie dają tak czytelnych wyników, jak organizmy na stałe w nim zadomowione. Te ostatnie bez przeszkód można poddać całorocznej obserwacji.

Dobrymi indykatorami są małże, które w razie jakiegokolwiek zanieczyszczenia wody, niemal natychmiast zamykają swoje muszle. Na zdj. skójka zaostrzone. By No machine-readable author provided. Boldie~commonswiki assumed (based on copyright claims). [Public domain], via Wikimedia Commons

Ważne jest także, aby bioindykatory wykazywały reakcję na zmiany proporcjonalnie do stopnia degradacji środowiska. Poza tym reakcje te powinny być powtarzalne i przewidywalne. Innymi słowy, dobry wskaźnik biologiczny reaguje na konkretne zmiany bardzo charakterystycznie i w sposób niepozostawiający wątpliwości. Istnieją bioindykatory, których obecność z łatwością, gołym okiem, zauważy nawet laik, a w przypadku innych badacze posługują się specjalistycznym sprzętem.

Jednymi z najbardziej oczywistych bioindykatorów są sinice. W warunkach zanieczyszczenia wód bakterie te obficie namnażają się, zabarwiając wodę na kolor zielononiebieski i tworząc na niej lepką, pieniącą się powłokę. Z kolei o fakcie, że mamy do czynienia z bardzo czystą wodą, świadczy obecność w niej takich bioindykatorów, jak pijawki, mech zdrojek czy pstrąg potokowy.

Poza wymienionymi cechami, bioindykatory muszą charakteryzować się również wysoką odpornością na zmiany genetyczne.

Trzeba pamiętać, że o stanie środowiska na konkretnym obszarze świadczy nie tylko pojawienie się bioindykatorów (jak to jest w przypadku sinic) czy przebieg reakcji (zamykanie muszli u małż), ale też brak obecności organizmów wskaźnikowych (strefa I w skali porostowej).

Jednymi z najbardziej oczywistych bioindykatorów są sinice.. Christian Fischer [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons

Bioindykacja jako metoda monitorowania stanu środowiska ma kilka niezaprzeczalnych plusów. Jest tania, dość dokładna (choć jak dotąd nie pojawił się organizm wskaźnikowy, który posiadałaby cały zestaw pożądanych cech), prosta i stanowi swoisty system wczesnego ostrzegania przed negatywnymi przemianami w środowisku.

Do bioindykatorów zaliczamy także między innymi takie gatunki, jak: dzięcioł, czyż, jaskółka, bocian biały, kormoran, gupik pawie oczko, wrzos zwyczajny, pałka wodna, fiołek, rumianek, lucerna itd.