ochrona ex situ
Ochrona ex situ — Ochrona ex situ – sposób ochrony gatunkowej, realizowany poprzez przeniesienie zagrożonych i rzadkich gatunków poza miejsce ich naturalnego występowania, w celu zapewniania im przetrwania oraz odpowiedniego stanu ochrony. Gatunek może zostać przeniesiony do naturalnego ekosystemu zastępczego, w którym ma zapewnione optymalne warunki i może bytować samodzielnie, lub do środowiska sztucznego, gdzie przebywa pod stałym nadzorem człowieka.
Ochrona ex situ to pojęcie zaczerpnięte z łaciny, oznacza dosłownie „poza miejscem”. Innym typem ochrony gatunkowej jest ochrona in situ – „w miejscu”. Sposób ten zakłada objęcie ochroną zagrożonego gatunku w miejscu jego naturalnego występowania, z zachowaniem warunków środowiskowych w niezmienionym stanie (np. poprzez tworzenie rezerwatów, parków narodowych itd.). Zarówno ochrona ex situ, jak i in-situ są to formy podstawowe czynnej ochrony przyrody, którą realizuje się poprzez stosowanie zabiegów mających na celu przywrócenie naturalnych ekosystemów i składników przyrody oraz zachowanie siedlisk. W myśl tego założenia, ochrona ex situ powinna być nastawiona również na przywracanie populacji do ich środowiska naturalnego oraz wspieranie populacji żyjących dziko. Metoda ex situ stanowi zasadniczo uzupełnienie metody in-situ. Ta druga stosowana jest znacznie częściej z uwagi na fakt, że ochrona przyrody powinna skupiać się głównie na istniejących zasobach przyrody. Niekiedy ochrona gatunku w jego naturalnym siedlisku jest niemożliwa – wówczas stosuje się ochronę ex situ. Rzadko konkretne projekty ochrony prowadzone są obiema metodami.
Jakie możliwości daje ochrona ex situ?
Ochrona ex situ, prowadzona pod pełną kontrolą człowieka, umożliwia chociażby udaną rehabilitację konkretnych osobników (w przypadku, gdy zagrożone jest ich zdrowie i życie), a także zwiększenie liczebności poprzez kontrolowany rozród i nadzorowane dobieranie materiału genetycznego.
Ochrona ex situ: niebezpieczeństwa
Ochrona ex situ wpływa na wzorce zachowania się zwierząt, co jest uznawane za negatywny mechanizm, mający często miejsce w placówkach ochrony. Ponadto pozyskiwanie osobników z ich środowisk naturalnych w celu hodowli może realnie uszczuplać dzikie populacje. Zagrożeniem dla równowagi środowiskowej są również uciekinierzy, którzy mogą wnosić do dzikiej populacji nabytą w hodowli zmianę oraz dawać początek nowym, synantropijnym stanowiskom.
Prowadzenie ochrony ex situ musi być zatem podporządkowane pewnym zasadom. Pozyskiwanie materiału do hodowli nie może w żadnym wypadku stanowić uszczerbku dla populacji. Materiał taki powinien być też wykorzystany w maksymalny sposób.
Przykłady ochrony ex situ roślin:
- zakładanie i prowadzenie ogrodów botanicznych, arboretów czy ogrodów roślinności leczniczej,
- zabezpieczanie nasion roślin zagrożonych,
- przechowywanie tkanek roślinnych,
- przechowywanie pyłku,
- gromadzenie materiału roślinnego do ochrony,
- uprawa roślin.
Przykłady ochrony ex situ zwierząt:
- zakładanie i prowadzenie ogrodów zoologicznych,
- wymiana osobników między hodowlami w celu zwiększenia puli genowej,
- przechowywanie i analizowanie próbek nasienia,
- hodowla zachowawcza gatunku,
- odchów oraz rehabilitacja zwierząt.
Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, ochronę ex situ rozumiemy jako: „ochronę gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejscem ich naturalnego występowania oraz ochronę skał, skamieniałości i minerałów w miejscach ich przechowywania”. Artykuł 47 tejże ustawy mówi o tym, że:
„1. Rośliny, zwierzęta i grzyby gatunków zagrożonych wyginięciem w środowisku przyrodniczym podlegają ochronie ex situ w ogrodach zoologicznych, ogrodach botanicznych lub bankach genów.
2. Ochrona ex situ gatunków, o których mowa w ust. 1, powinna zmierzać do przywrócenia osobników tych gatunków do środowiska przyrodniczego”.
Podejmowanie ochrony ex situ jest jednym z działań spoczywających na organach ochrony przyrody, które mają za zadanie ratowanie zwierząt, roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem. Są do tego uprawnione jedynie instytucje naukowe oraz urzędy konserwatorskie. Do placówek najczęściej zajmujących się ochroną ex situ należą ogrody zoologiczne i botaniczne, poza tym także banki nasion, centra ochrony gatunków, muzea paleontologiczne oraz muzea przyrody nieożywionej. Celem podejmowania ochrony ex situ jest zapewnienie zagrożonemu gatunkowi warunków, w których osobniki mogą przetrwać, a także rozmnażać się. W dalszej perspektywie daje to możliwość zwiększenia puli genowej gatunku oraz zachowanie bioróżnorodności gatunkowej.
Ogrody zoologiczne i botaniczne – zadania:
- gromadzenie i przechowywanie,
- aklimatyzacja gatunków obcych,
- rozród i rozmnażanie,
- tworzenie kolekcji,
- opracowywanie systemu wymiany informacji o zasobach genowych,
- edukowanie na temat bioróżnorodności gatunkowej.