Spa – historia, pochodzenie i rodzaje zabiegów spa

Koncept spa kojarzy się dzisiaj przede wszystkim z luksusowymi hotelami i kosztownym rozpieszczaniem zmysłów. W swojej esencji jest to jednak forma terapii podparta licznymi dowodami naukowymi. Wbrew powszechnemu mniemaniu słowo spa nie pochodzi jednak wcale od łacińskiego wyrażenia „Sanus per aquam”, czyli „zdrowy dzięki wodzie”, ale bądź to od wyrażenia „spagere” czyli „nawilżać, zraszać”, bądź też od belgijskiego miasta Spa, gdzie w XIV w. odkryto lecznicze źródła.

1. Historia koncepcji spa
2. Najsłynniejsze spa na świecie
3. Rodzaje terapii w ramach spa
4. Czy spa może pomóc?
5. Jak wybrać dobre spa?

Idea leczenia wodą nie jest oczywiście pomysłem oryginalnym. Pod tym względem spa jest pewnego rodzaju zbiorczą kategorią dla hydroterapii, czyli leczenia opartego na zwykłej wodzie, balneoterapii, wykorzystującej wody źródlane o wysokiej zawartości minerałów oraz talasoterapii ściśle związanej ze słoną wodą morską. Te pojęcia przenikają się wzajemnie, zaś we współczesnym znaczeniu zabiegi zaliczane do opieki spa wychodzą również poza zasięg basenów, wanien i pijalni wód, obejmując manualną fizjoterapię oraz procedury stricte kosmetyczne!

Historia koncepcji spa

Trudno powiedzieć, kiedy dokładnie człowiek zrozumiał potencjał leczniczy związany z wodą. Wiemy na pewno, że już starożytni Grecy i Rzymianie jeździli do „wód” w celu podreperowania zdrowia. Czasami chodziło o kąpiele morskie, czasami o moczenie się w słodkowodnych źródłach – cały rytuał był jednak poniekąd święty i zarezerwowany dla wyższych warstw społecznych. Otwarcie publicznych łaźni upowszechniło ideę czystości również wśród plebsu.

Już w czasach Hipokratesa (na przełomie V i IV w p.n.e.) kąpiele uznawane były za sposób na pozbycie się licznych chorób – higiena osobista nie była wówczas codzienną oczywistością. Rzymianie ze szczególnym entuzjazmem pławili się w górskich źródłach, zwłaszcza termalnych, a w II w. p.n.e. oficjalna praktyka medyczna obejmowała już zanurzanie całego ciała lub jego chorych części w leczniczej wodzie, jak również jej spożywania. W średniowieczu doszło do pewnego regresu pod względem higieny, ale już od XIII w. idea hydroterapii powróciła pod wpływem obecności Arabów w południowej Europie. W łaźniach oferowano już także picie nawet do 10 litrów wód dziennie oraz upuszczanie krwi.

W XVI w. łaźnie straciły na popularności jako rzekome źródło nakazy trądem, zarazą lub syfilisem oraz ośrodki politycznego fermentu. Nie przeszkodziło to jednak coraz szybciej rozwijającej się medycynie w docenieniu faktycznego działania wody – zaczęto badać jej skład mineralny i oceniać wpływ na poszczególne schorzenia. Stopniowo w północnych Włoszech i Francji zaczęły powstawać nowe ośrodki spa, skupione na faktycznym leczeniu, raczej niż zdrowym wypoczynku. Największy przełom w historii spa dokonał się jednak w XIX w., kiedy na każdą dolegliwość proponowano określony typ wody czy procedury. Do leczenia wkomponowano również ciepło i zimno, zioła, błota, a wreszcie także masaże, ćwiczenia fizyczne i diety!

Najsłynniejsze spa na świecie

XIX wiek przyniósł światu również rozrost ośrodków spa – nie tylko samych zakładów balneologicznych, ale i towarzyszącej im infrastruktury w postaci hotelów, kasyn, restauracji, galerii i teatrów. Rekonwalescencja ciała miała bowiem towarzyszyć leczeniu duszy poprzez kontakt z kulturą i sztuką. Zaczęły rozkwitać całe miasta założone na obecności korzystnych dla zdrowia źródeł mineralnych. Jednym z pierwszych wielkich kurortów europejskich stało się niemieckie Baden Baden, którego prestiż przyciągał śmietankę towarzyską z całego kontynentu. Cząstka „bad” stała się impulsem urbanistycznego rozwoju nie tylko w Niemczech (Bad Ems, Bad Gastein), ale także w dzisiejszych Czechach (Karlsbad, czyli Karlowe Wary, Marienbad, czyli Mariańskie Łaźnie).

Nie trzeba było czekać długo, aby kurorty wyrosły również we Francji (m.in. Évian-les-Bains, Aix-les-Bains, Vichy), Włoszech (m.in. Bagni di Tivoli, Piemonte Acqui Terme, Bagni di Lucca) czy na Węgrzech (szczególnie znane są łaźnie Gellert w Budapeszcie). Nie zabrakło ich również w Wielkiej Brytanii, Austrii, Szwajcarii i Rumunii. W Polsce większość ośrodków spa skupiona jest w górach (Świeradów-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Lądek-Zdrój), ale popularne kurorty wykwitły również nad morzem (np. Sopot, Kołobrzeg, Krynica Morska). Wreszcie, kultura łaźni dotarła wraz z kolonizatorami do obu Ameryk, a odkryte na ich obszarze naturalne źródła doprowadziły do powstania słynnych spa m.in. w Kolorado, Indianie, Georgii, Virginii i Pensylwanii, a także w Kanadzie, Argentynie i Brazylii. Obecnie nie ma kontynentu, na którym nie oferowało by się terapii termalnymi, mineralnymi czy morskimi wodami.

Rodzaje terapii w ramach spa

Współczesna koncepcja spa ma charakter holistyczny i zajmuje się zarówno sferą fizycznej rehabilitacji, jak i relaksacji czy pielęgnacji urody. Bazą pozostają kąpiele w basenach, wannach czy naturalnych zbiornikach wykorzystujące zarówno właściwości samej wody (jej skład mineralny, temperaturę), jak i jej ruch (np. bicze wodne, hydromasaże, wirówki).Ciepło i zimno wykorzystywane są również w postaci rozgrzewającej sauny na podczerwień i lamp UV oraz krioterapii. Często praktykowane są również rytuały zawijania całego ciała lub jego części w błoto, torf, parafinę czy ziołowe kompresy. Dalej, nieodzowną częścią procedur spa stały się masaże – zarówno klasyczny, sportowy czy relaksacyjny, jak i bardziej egzotyczne techniki typu Shiatsu, Lomi Lomi czy masaż tajski. Wykorzystuje się do nich czasem gorące kamienie lub specjalne drewniane akcesoria wzmacniające siłę nacisku.

W ramach terapii w spa możemy również zostać skierowani na rehabilitację ruchową, z lub bez przyrządów, ćwiczenia relaksacyjne, jogę czy tai-chi. W niektórych kurortach korzysta się również z staroindyjskich praktyk ajurwedy oraz aromaterapii. Wreszcie, w bardziej nowoczesnych miejskich spa pierwszoplanową rolę odgrywają czasem procedury typowo kosmetyczne – od manicure po maski na twarz czy woskowanie. Te ostatnie praktyki są jednak dalekie od oryginalnej koncepcji spa i ściśle wiążą się z komercjalizacją usług uzdrowiskowych.

Czy spa może pomóc?

Na przestrzeni ostatnich pięciu dekad przeprowadzono co najmniej kilkanaście studiów dotyczących faktycznego wpływu terapii spa na poszczególne dolegliwości. I tak brytyjscy naukowcy dowiedli na przykład, że godzinowa ciepła kąpiel wspiera zdrowy metabolizm i stymuluje w organizmie reakcję przeciwzapalną, podobną do tej, która wynika z ćwiczeń fizycznych (Faulkner, 2017). Masaże z kolei wykazują wyraźnie regenerujący wpływ przeciążone wysiłkiem fizycznym ciało, jako dowodzą tego studia prowadzone na ultramaratończykach (Hoffman, 2016). Łaźnie parowe wydają się natomiast skutecznie łagodzić bóle mięśni (Petrofsky, 2013), zaś zabiegi z wykorzystaniem zimnej wody mogą przeciwdziałać depresji (Shevchuk, 2008).

Działanie procedur spa może być jednak także bardziej wyspecjalizowane. Dla przykładu w dermatologii kąpiele w wodach zawierających związku magnezu, bromu, potasu, wapnia i cynku uznawane są za korzystne dla redukowania objawów łuszczycy, zapaleń skóry o podłożu alergicznym, różnych rodzajów atopii, a nawet bielactwa nabytego (Riyza, 2011). Balneoterapia wskazana jest również dla pacjentów cierpiących na fibromialgię, artretyzm, reumatoidalne zapalenie stawów czy zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. Liczne studia potwierdzają, że już sama hydroterapia może skutecznie łagodzić bóle stawów (Geytenbeek, 2002) i redukować ich obrzęki (O’Hare, 1984). Obiecujące są również badania dotyczące korzystnego wpływu procedur spa na chroniczny ból krzyża (Constant, 1995) lub stany zwyrodnieniowe kolana (Fraioli, 2018). Mechanizmy tego działania nie są niestety do końca wyjaśnione – częściowo podejrzewa się wręcz korzystny wpływ samej atmosfery wyjazdu i relaksacji!

Spa polecane bywa również dla alergików i astmatyków, a także pacjentów cierpiących na inne zaburzenia dróg oddechowych, m.in. przewlekłą chorobę obturacyjną płuc (Petraccia, 2005).

Jak wybrać dobre spa?

Decyzja o wyborze konkretnego spa powinna być podyktowana nie tylko recenzjami, ofertą zabiegów czy ceną, ale przede wszystkim specjalizacją określonego ośrodka. Zarówno skład leczniczych wód, jak i ogólny klimat danego miejsca może być bowiem wyraźnym wskazaniem dla poszczególnych problemów zdrowotnych. Dla przykładu Ciechocinek słynie z leczenia przede wszystkim chorób dróg oddechowych, sopocka solanka wskazana jest dla reumatyków, zaś Szczawnica specjalizuje się w schorzeniach nosa i gardła. Naturalnie, współczesne ośrodki spa oferują zazwyczaj szeroką gamę procedur dodatkowych i uniwersalnych.Krytycy terapii typu spa podkreślają, że brakuje konkretnych i rzetelnych dowodów na jej skuteczność, gdyż pozytywnym studiom towarzyszy cały szereg negatywnych, tzn. nie wykazujących żadnych wymiernych korzyści. Ponadto mówi się o efekcie placebo związanym z samą przyjemnością wypoczynku z dala od domu. Tym niemniej, zarówno tysiące lat tradycji jeżdżenia do wód, jak i optymistyczne doniesienia z praktyki naukowej i medycznej wskazują, że dla wielu osób pobyt w spa może być korzystnym impulsem do poprawy stanu zdrowia. Bądź co bądź, jest to nieinwazyjna i pozbawiona komplikacji forma leczenia, która korzystnie oddziałuje na sferę psychologiczną, a już przez to jest godna polecenia!

Bibliografia

1. A van Tubergen i in. ; “A brief history of spa therapy”; data dostępu: 2020-11-24
2. Anitra Brown; “The History of Spas”; data dostępu: 2020-11-24
3. Mine Karagülle i in.; “Effectiveness of balneotherapy and spa therapy for the treatment of chronic low back pain: a review on latest evidence”; data dostępu: 2020-11-24
4. Najeeba Riyaz i in.; “Spa therapy in dermatology”; data dostępu: 2020-11-24
5. Joanna Woźniak-Holecka i in.; “Health Promotion Development in the Spa Treatment. Perspectives for the European Countries Learned from Poland's Experiences”; data dostępu: 2020-11-24
6. Tamas Bender i in.; “Hydrotherapy, balneotherapy and spa treatment in pain management”; data dostępu: 2020-11-24