mady rzeczne

Mady rzeczne — Mady rzeczne – gleby dolin rzecznych. Mady rzeczne opisywane także jako fluwisole, ze względu na charakter ich powstawania – fluwialne, czyli związane z działalnością wód płynących. Stąd też mady rzeczne często określane są jako gleby napływowe. Tereny, na których występują mady, zalicza się  do wyjątkowo wartościowych obiektów przyrodniczych i rolniczych, ze względu na ich wysokie zróżnicowanie hydrologiczne i glebowe (skład chemiczny, zawartość pierwiastków).

Mady rzeczne – informacje wstępne

Proces glebotwórczy to zjawisko naturalnie występujące w przyrodzie. Skały i minerały wystawione są na nieustanne działanie atmosfery, hydrosfery i biosfery. Dlatego też możemy spotkać się z wieloma typami naturalnych procesów prowadzących do powstawania gleby. Jednym z rodzajów gleb powstałych w wyniku dynamiki hydrosfery (strefy wodnej) są mady rzeczne. Mady rzeczne tworzą bogatą sieć na terenie naszego kraju. Są częścią składową dna współczesnych dolin rzecznych, ale także obszarów, będących obecnie ich wyschniętymi pozostałościami. Dlatego też mówi się o wieku mad i o jego wpływie na ogólną charakterystykę.

Łączna powierzchnia mad na terenie Polski to ok. 5%. Najliczniej występują na Żuławach Wiślanych, gdzie są również szczególnie żyzne, a więc stanowią wysoką wartość rolniczą i ekologiczną. Pomimo tego faktu wciąż istnieje stosunkowo niewiele prac naukowych dotyczących mad rzecznych.

Zaawansowaną charakterystykę profilu glebowego mad rzecznych określa się rozpoczynając pomiary warstw około 25 cm od powierzchni ziemi do minimum 50 cm w głąb. Materiał naniesiony przez wody płynące będzie wyróżniał się specyficznymi poziomami diagnostycznymi, które są zdefiniowane przez tzw. Klasyfikację Zasobów Glebowych Świata (angielski skrót WRB). Poziomy diagnostyczne mad rzecznych to: histic, mollic, ochric, takyric, umbric, yermic, salic oraz sulfuric.

Mady akumulowane są w dolinach rzek, fot. shutterstock

Powstawanie mad rzecznych

Działanie hydrosfery przejawia się między innymi poprzez aktywność rzek. Płynące wody niosą ze sobą zróżnicowane materiały organiczne i nieorganiczne, które na pewnych etapach i w określonych warunkach będą się akumulowały (akumulacja osadów). Takie utwory nazywane są aluwiami. W języku potocznym często stosowane jest określenie „muł rzeczny”. Gdy prędkość rzeki maleje, cały transportowany przez nią materiał osadza się, zarówno na dnie, jak i brzegach rzek. Stanowi to istotę procesu powstawania mad rzecznych.

Przyjmuje się, że głównymi czynnikami glebotwórczymi są rodzaj skały macierzystej oraz wpływ klimatu. W przypadku tworzenia się mad rzecznych największe znaczenie będą miały:

• wielkość gromadzonego materiału skalnego (granularność ziaren),
• ukształtowanie terenu,
• charakterystyka rzeki – szczególnie jej prędkość przepływu czy też siła nośna.

Na przykład: drobniejsze zawiesiny osadzają się w odcinkach o spokojniejszym przepływie, natomiast tam, gdzie występują spadki terenu, będą się osadzały utwory madowe o przewadze warstw gruboziarnistych. Inaczej rzecz ujmując, występuje zależność pomiędzy średnicą transportowanych ziaren a prędkością wody, przy której nastąpi osadzenie – im mniejsza średnica ziaren, tym mniejsza prędkość wody spowoduje ich osadzenie.

Tereny zalewowe

Doliny i brzegi rzek to nie jedyne miejsca gromadzenia się osadów. Szczególnym obszarem akumulacji tego typu tworów są tzw. terasy zalewowe, czyli miejsca podatne na wylewy wód płynących, głównie rzek. Ich tworzeniu się sprzyja podniesiony stan wody. Podczas gdy grubszy i większy materiał pozostaje zazwyczaj w korycie rzeki, tworząc tzw. nasypy mieliznowe, łachy czy nawet wyspy, na tereny zalewowe zostaje dostarczony materiał drobniejszy. Ponownie – ma to silny związek z prędkością rzeki. Taki drobniejszy materiał osadowy zawiera zwykle dużo substancji organicznej, co sprawia, że mady stają się bardzo urodzajnymi rodzajami gleb.

Tarasowe pola uprawne w Chinach. Źródło: shutterstock

Rodzaje mad rzecznych

Ze względu na częstość napływu wód na dany obszar, a tym samym intensywność dostarczania materiału glebotwórczego, mamy do czynienia ze zróżnicowanymi rodzajami mad rzecznych. Wpływa to przede wszystkim na ich charakterystykę, np. poziom żyzności.

• mady rzeczne właściwe – bez wyraźnego zróżnicowania na poziomy genetyczne, najmłodsze, powstają w miejscach, które podlegają częstym zalewom,
• mady glejowe lub próchniczne – powstają na obszarach, gdzie przerwy między kolejnymi zalewami trwają dłużej, ich specyfika zależy dodatkowo od średniej głębokości wód gruntowych, są powiązane z terenami bagiennymi,
• gleby brunatne – tam, gdzie zalewy docierają rzadko, mamy możliwość obserwacji przeistaczania się (ewolucji) mad w kierunku gleb brunatnych. Co więcej, jeśli na danym obszarze występują łęgowe zbiorowiska roślinne, stopniowo będą się one przekształcały w zbiorowiska grądowe. Jest to przykład tzw. sukcesji biologicznej.

W próbach klasyfikacji mad rzecznych bierze się także pod uwagę profil glebowy. Patrząc na wielkość ziaren niesionego materiału lub inaczej typ osadu (zawiesiny), wyróżnia się mady rzeczne:

• lekkie,
• średnie,
• ciężkie.

Specyficzną odmianę stanowią mady morskie (marsze), wzbogacone o materiał organiczny w postaci drobinek muszli mięczaków. Bliskość morza wpływa na nieco większy stopień zasolenia takich gleb.

Żyzność mad rzecznych napędza wzrost bioróżnorodności, fot shutterstock

Znaczenie mad rzecznych

Akumulacyjna działalność rzek ma ogromne znaczenie dla człowieka. Stopniowe gromadzenie się osadów rzecznych doprowadza ostatecznie do całkowitego spłycenia koryta rzeki. W ten sposób powstanie żyzny obszar lądowy. Zjawisko takie występuje przede wszystkim w deltach dużych rzek. Szerokie obszary tarasów zalewowych, gdzie gromadzą się mady, od dawna są wykorzystywane przez człowieka w rolnictwie. Mady rzeczne ze względu na swoją żyzność stanowią doskonałą podstawę pod pola uprawne.

Jednocześnie nie możemy zapominać o wartości ekologicznej mad rzecznych. Pozostawienie tak specyficznych terenów przyrodzie, zawsze będzie sprzyjało rozwojowi bioróżnorodności. Badania przeprowadzone na terenie parku krajobrazowego w dolinie Ujścia Warty potwierdziły, że gleby fluwialne są siedliskiem wielu wyjątkowych typów zbiorowisk roślinnych, a więc pełnią funkcję w procesie kształtowania krajobrazu.

Zbiorowiskiem leśnym, dla którego cechą charakterystyczną jest obecność gleb typu mady rzeczne, są lasy łęgowe. W skład ich drzewostanu wchodzą m. in. topola, wierzba, olcha, wiąz oraz jesion.

Warto również zaznaczyć, że transport rzeczny stanowi bardzo ważne ogniwo w cyklu geologicznym. Mady należą do gleb śródstrefowych, które zajmują mniej niż ¼ powierzchni naszego kraju, lecz jednocześnie mają największe znaczenie dla zróżnicowania pokrywy glebowej w Polsce.

Naukowcy podejmują próby ustalenia potencjalnych wpływów globalnych zmian klimatycznych na dynamikę gleb. Na podstawie badań przeprowadzonych w Niemczech ustalono, że wzrost temperatury może doprowadzić chociażby do zaburzenia powstawania próchnicy, czy też do zmian aktywności organizmów żyjących w glebie. Ze względu na znaczenie fluwisoli takie badania są niezwykle istotne.