ochrona in situ
Ochrona in situ — objęcie ochroną zagrożonego gatunku w miejscu jego występowania. Z łaciny in situ oznacza „w miejscu” i jest przeciwstawne pojęciu ex situ – „poza miejscem”. Ochrona ex situ występuje na mniejszą skalę i jest, a przynajmniej powinna być jedynie uzupełnieniem metody in-situ. Metoda in-situ zakłada bowiem w pierwszej kolejności brak ingerencji w środowisko życia zagrożonego gatunku, a jedynie objęcie go jedną z form ochrony obszarowej.
Ochrona in situ jest to metoda ochrony gatunkowej, realizowana w naturalnym miejscu występowania danego gatunku roślin, zwierząt, grzybów oraz elementów przyrody nieożywionej, bez nieuzasadnionej ingerencji w panujące w nim warunki środowiskowe. Jej najczęstsze formy to ustanawianie rezerwatów i parków narodowych. Jest sposobem ochrony przyrody, mającym na celu zachowanie siedlisk oraz przywracanie naturalnych ekosystemów i ich elementów. Może być realizowana w sposób czynny i bierny oraz uzupełniania przez metody ochrony ex situ.
W efekcie wprowadzenia ochrony in situ, osobniki chronione nie mogą być pozyskiwane w ogóle lub ich pozyskiwanie reguluje się możliwościami reprodukcyjnymi danej populacji.
Podstawą prawną ochrony in-situ jest art. 5 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody.
Ochrona in situ a ochrona bierna
Ochronę in situ realizuje się w pierwszej kolejności poprzez ochronę bierną. Ochrona taka zakłada przede wszystkim wytyczenie granic obszaru chronionego ze względu na bytujące na nim zagrożone gatunki. Może polegać na utworzeniu rezerwatu ścisłego, rezerwatu częściowego lub innych form ochrony obszarowej.
W Polsce do form tych zaliczamy parki narodowe, pomniki przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i stanowiska dokumentacyjne. Ochrona bierna zwana jest inaczej ochroną konserwatorską i sprawdza się przede wszystkim w ekosystemach naturalnych, w tym w ekosystemach leśnych, które ulegają renaturyzacji w dość szybkim tempie.
Ochrona in situ w formie czynnej
Obszary podlegające ochronie biernej zaliczane są do najcenniejszych obszarów przyrodniczych, ze względu na zachowany w nich stopień dzikości. Są też zazwyczaj wyjątkowo rozległe. Lata pozostawania pod bierną ochroną ścisłą lub częściową czynią z nich również tereny bardzo atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo. Niestety, bierna postać ochrony in-situ bywa niewystarczająca. W sytuacjach, gdy zagrożony gatunek zmniejsza swoją liczebność, naturalne, niezmienione warunki bytowania nie są już dla niego optymalne i bezpieczne. Wówczas na obszarze jego występowania dokonuje się celowych zmian, które mają przynieść poprawę warunków życia w jego populacji. Zmiany tego typu nazywamy czynną ochroną in-situ.
Nie ma ściśle określonych wytycznych, co do rodzaju wprowadzanych działań. W zależności od potrzeb populacji może być to sadzenie lub wycinka drzew i krzewów, zwiększenie dostępu do wody, osuszanie terenu, a także celowe zmniejszenie lub zwiększenie liczebności innych gatunków – np. zwiększenie liczebności osobników służących zagrożonemu gatunkowi za pożywienie lub żyjących z nim w symbiozie, a z drugiej strony zmniejszenie liczebności gatunku zagrażającemu jego życiu. Co istotne jednak, za ochronę in-situ nie można uznać dokarmiania dzikich zwierząt przez turystów, gdyż może to przynieść więcej szkody niż pożytku. Zagrożony gatunek musi sam przystosować się do wprowadzonych zmian i odpowiedzieć na nie we właściwym sobie tempie.
Metoda in situ a ex situ
W sytuacji, gdy niemożliwa jest ochrona in-situ, podejmuje się metodę ex situ, zakładającą przeniesienie osobników zagrożonego gatunku w inne miejsce o optymalnych warunkach. Ochrona ex situ jest prowadzona pod pełną kontrolą człowieka, pozwala jednak m.in. na rehabilitację osobników zagrożonych utratą życia lub zdrowia, a także nadzorowany rozród i wymianę puli genowej, co pomaga w ocalaniu zagrożonych wyginięciem populacji.
Jeśli jednak to możliwe, zawsze w pierwszej kolejności rozważa się bierną lub przynajmniej czynną formę ochrony in situ. Uznaje się ją za niewystarczającą, gdy gatunek jest skrajnie zagrożony i z jakichś przyczyn nie da się poprawić warunków w naturalnym miejscu jego bytowania lub nie można usunąć z niego elementu zagrażającego. Działań z zakresu ochrony in-situ nie prowadzi się również wtedy, gdy siedlisko danego gatunku zostało zniszczone lub liczba osobników jest za mała, by zapewnić ciągłość gatunku w danym miejscu.